11.3. Βόρεια Ευρώπη, Κάτω Χώρες: Η μυθολογία είναι της μόδας

Η ιταλική Αναγέννηση δεν άφησε αδιάφορους τους καλλιτέχνες της Βόρειας Ευρώπης. Η επικοινωνία Ιταλίας - Κάτω Χωρών επηρέασε την εξάπλωση αρχαίων θεμάτων και διακοσμητικών μοτίβων στη Βόρεια Ευρώπη. Μεγάλη εντύπωση τους έκανε η χρήση της προοπτικής, των αρχιτεκτονικών μορφών, η γνώση της ανατομίας και η τέλεια γνώση των κλασικών προτύπων, δείγματα ομορφιάς και καλού γούστου. Ο γοτθικός ρυθμός άρχισε να ενσωματώνει πλήθος μεμονωμένων στοιχείων από την Αρχαιότητα, όπως κάποια κιονόκρανα, ζωφόρους, διακοσμητικά μοτίβα, ή και προτομές που υπερφόρτωναν συχνά τις προσόψεις κτηρίων με παράταιρο τρόπο. Οι ζωγράφοι μέσω των χαρακτικών ή ταξιδεύοντας είχαν την ευχέρεια να γνωρίσουν τις καινοτομίες των Ιταλών συναδέλφων τους και να έρθουν σε επαφή με την τέχνη της Αρχαιότητας. Ο πιο σπουδαίος από αυτούς ήταν ο Γερμανός Άλμπρεχτ Ντύρερ (1471-1528). Όπως αναφέρει ο ίδιος στο ημερολόγιο του, «ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τις γυμνές εικόνες των Ιταλών». Στο χαρακτικό του Αδάμ και της Εύας του 1504 (εικ. 399) χρησιμοποίησε ως πρότυπο για τον Αδάμ τον Απόλλωνα Belvedere (εικ. 293 και εικ. 367) και για την Εύα την Αφροδίτη Medici (εικ. 358). Δεν είχε δει ποτέ τα πρωτότυπα, τα γνώριζε όμως από χαρακτικά και αφιέρωσε ιδιαίτερα στον Απόλλωνα πολλά σχέδια.

Αλλά και στη βόρεια Ιταλία τον 15ο αιώνα ο Μπελίνι γνώριζε και εκτιμούσε τη φλαμανδική ζωγραφική (fiamminghi), στη Φλωρεντία εκτιμούσαν τον Μέμλιγκ (περ. 1435-1494), τον Χούγκο βαν ντερ Χους (περ. 1440-1482) κ.α. Ιταλία και Φλάνδρα είχαν γόνιμες καλλιτεχνικές ανταλλαγές ήδη από τον 15ο αιώνα. Ο Γιαν Γκοσέρτ (γνωστός ως Μαμπύζ· 1478-1533), επισκέφθηκε τη Ρώμη και την Ιταλία στις αρχές του 16ου αιώνα ως ακόλουθος του Φιλίππου της Βουργουνδίας και φιλοτέχνησε σχέδια των αρχαίων ερειπίων με οδηγίες του πάτρονά του. Με ειδική άδεια του πάπα Ιουλίου Β' σχεδίασε τα αρχαία γλυπτά στο νεόκτιστο Belvedere. Έγινε ιδιαίτερα γνωστός για την απεικόνιση του Απακανθιζομένου (Spinario· εικ. 400 βλ. και εικ. 326, εικ. 327, εικ. 351) και για μυθολογικά θέματα με αισθησιακά γυμνά, που αν και είχαν αλληγορικούς τίτλους, προκάλεσαν τις επικρίσεις του Εράσμου, καθώς ο τελευταίος θεωρούσε ότι διέγειραν λάγνες σκέψεις και επιθυμίες. Στη χώρα του τον ονόμασαν «Απελλή του αιώνα».

Ο κλασικισμός ήταν, επομένως, της μόδας στις Κάτω Χώρες. Στις αρχές του 17ου αιώνα ο Κάρελ φαν Μάντερ (1548-1606), καλλιεργημένος καλλιτέχνης, έχοντας ως πρότυπο τον Βαζάρι, έγραψε ερμηνευτικά σχόλια στον Οβίδιο με οδηγίες στους σύγχρονους του ζωγράφους πώς να φθάσουν στην τελειότητα. Πλούσιοι αστοί, ειδικά στη Φλάνδρα, προτιμούσαν ζωγραφικά θέματα με ηθικοπλαστικό περιεχόμενο από την κλασική μυθολογία και ιστορία. Τα θέματα αυτά σταδιακά έδωσαν τη θέση τους σε μια οπτικοποίηση της μυθολογίας, η οποία τοποθετούνταν ενδυματολογικά στον 17ο αιώνα, γινόταν οικεία και επέτρεπε ελευθερίες που απέκλειαν οι συμβάσεις της καθημερινότητας. Έτσι, στα μυθολογικά θέματα παρουσιάζεται η γυναικεία ομορφιά και ιδιαίτερα το γυναικείο γυμνό, συχνά με τονισμένο το ερωτικό στοιχείο. Δημοφιλή θέματα, όπως Αφροδίτη και Άδωνις, Ακταίων, Άρτεμις στο λουτρό, Η ανακάλυψη της εγκυμοσύνης της Καλλιστώς (βλ. ανάλογο θέμα του Τιτσιάνο), Η κρίση του Πάρη κ.ά., επαναλαμβάνουν ζωγραφικούς τύπους παλαιότερων δημιουργών από την Ιταλία, που γίνονται γνωστοί χάρη στη διάδοση των χαρακτικών. Ερωτισμός και απώλεια, γυμνές Αφροδίτες και ηδονοβλεψίες, όπως ο Ακταίων, ο Πάρης, ο Δαβίδ και οι γέροντες που τιμωρούνται, επιτρέπουν στους θεατές τέτοιων έργων να απολαύσουν τη θέα της αισθησιακής ομορφιάς με πρόχειρη δικαιολογία και πρόσχημα ένα ηθικοπλαστικό μήνυμα. Εκτός από την απεικόνιση της φυσικής ρώμης και του ερωτισμού, οι μυθολογικές σκηνές αποτελούν συχνά παραγέμισμα ειδυλλιακών τοπίων με αρχαία ερείπια, όπου πολυάριθμες μικρές μορφές σε θέματα όπως ο Θρίαμβος του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης (εικ. 401), οι Γάμοι του Πηλέα και της Θέτιδος συμπληρώνουν πίνακες μικρού μεγέθους (cabinet painting), που κοσμούν τα σπίτια των αστών της Αμβέρσας, όπως σε έργα του Φρανς Φράνκεν II (1581-1642) κ.ά.

Η Αρχαιότητα επηρεάζει επίσης σημαντικά την προσωπογραφία, που αναπτύσσεται ιδιαίτερα στις Κάτω Χώρες. Ο Ρέμπραντ ζωγράφισε τη σύζυγό του Σάσκια ως Flora και τον εαυτό του με τη μορφή του κλασικού ζωγράφου Ζεύξη. Οι πάτρονες των καλλιτεχνών επέλεγαν συχνά την απεικόνισή τους με ελληνικό ή ρωμαϊκό ένδυμα ή σε ανάλογο περιβάλλον (πρβ. και Τιτσιάνο). Συγκρίσεις με θεούς και ήρωες της κλασικής Αρχαιότητας έδιναν ιδιαίτερο κύρος στον ηγεμόνα, καθώς υπογράμμιζαν τις αρετές και την καλή του διακυβέρνηση. Το ιστορημένο πορτρέτο (portrait historié) διαδόθηκε στον Βορρά κυρίως μέσω της αυλής των Αψβούργων, ιδιαίτερα χάρη στις διακοσμήσεις που συνόδευαν τις joyeuses entrées "πανηγυρικές εισόδους" των ηγεμόνων. Η πιο διάσημη Πανηγυρική είσοδος με μυθολογικό περιεχόμενο ήταν αυτή που είχε φιλοτεχνηθεί για την πόλη της Αμβέρσας σε σχέδια του Ρούμπενς για τον Ινφάντη-Καρδινάλιο Φερδινάνδο το 1635 (η Pompa Introitus Ferdinandis). Σε αυτή, θεοί του Ολύμπου και ήρωες εξαίρουν τις ικανότητες και αρετές του ηγεμόνα. Ανάλογη ανάμειξη ολύμπιων θεών και θνητών, που τοποθετεί τους κυβερνήτες στη σφαίρα των θεών, χρησιμοποίησε ο Ρούμπενς και σε μια άλλη σειρά πινάκων με θέμα τη ζωή της Μαρίας των Μεδίκων (1621-1625), της βασίλισσας της Γαλλίας (εικ. 402 και εικ. 403), όπου μεταξύ άλλων χρησιμοποιούνται ως πρότυπα οι Τρεις Χάριτες και ο Απόλλων Belvedere (εικ. 293). Οι πίνακες αυτοί με αλληγορικά και ιστορικά στοιχεία διακοσμούσαν μια πτέρυγα του ανακτόρου του Λουξεμβούργου και βρίσκονται σήμερα στο Λούβρο.

Φιλοδοξία κάθε καλλιτέχνη αυτή την εποχή ήταν να θεωρηθεί ο Απελλής του καιρού του, κάτι που θα επέτρεπε στον πάτρονά του να εξυμνηθεί σαν Αλέξανδρος. Γιατί ο Απελλής, που έγινε διάσημος για την εκπληκτική αληθοφάνεια των έργων του, αυλικός ζωγράφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 343 π.Χ., σύμφωνα με τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο στη Φυσική ιστορία (Historia naturalis), ερωτεύτηκε την Παγκάστη, ερωμένη του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που πόζαρε σαν Αφροδίτη γι᾽ αυτόν. Όταν ο Αλέξανδρος το αντιλήφθηκε, πρόσφερε την Παγκάστη στον Απελλή σε μια χειρονομία φιλίας και αναγνώρισης. Η ιστορία χρησιμοποιήθηκε ως παράδειγμα εγκρατούς ηγεμόνα που μπορεί να ελέγξει τις παρορμήσεις του, αλλά και ως δείγμα μεγάλου θαυμασμού προς έναν μεγάλο καλλιτέχνη. Από τον Απελλή, τον τέλειο ζωγράφο, ως τον Απελλή, την προσωποποίηση της ζωγραφικής, η απόσταση ήταν πολύ μικρή. Το σύνθημα «nulla dies sine linea» "ούτε μέρα χωρίς γραμμή" που αποδίδεται σε αυτόν υιοθετήθηκε από πολλούς καλλιτέχνες νεότερων εποχών. Ένα από τα πιο γνωστά ζωγραφικά έργα με το θέμα του Απελλή να ζωγραφίζει την Παγκάστη είναι αυτό του Βίλεμ φαν Χεχτ (1593-1637· εικ. 404). Η σκηνή τοποθετείται σε μιαν αίθουσα που μπορεί να ερμηνευτεί ως το εργαστήριο του Απελλή, με πολλά σημαντικά έργα τέχνης, ζωγραφικής και γλυπτικής διαφόρων εποχών και καλλιτεχνών, μια επιτομή των αριστουργημάτων όλων των εποχών που αποτελούσε ένα ιδιαίτερα αγαπητό θέμα σε ζωγράφους και συλλέκτες έργων τέχνης αυτή την εποχή, αλλά και τους αιώνες που ακολουθούν.

Γύρω στο 1615-1640 καλλιτέχνες ζωγραφίζουν μυθολογικά θέματα που συχνά έχουν τον χαρακτήρα παραδείγματος. Πρόκειται για μια ομάδα καλλιτεχνών, τον Κύκλο του Άμστερνταμ, που ονομάζονται προρεμπραντιστές. Στον πίνακα π.χ. του Πίτερ Λάστμαν (περ. 1583-1633) Ο Οδυσσέας αιφνιδιάζει τη Ναυσικά και τις συντρόφισσές της (εικ. 405), που ήταν παραγγελία του 1619 για το δημαρχείο του Άμστερνταμ, προβάλλονται η φιλοξενία της φιλεύσπλαχνης πριγκίπισσας, αλλά και το δίδαγμα ότι όσοι τα έχασαν όλα δεν πρέπει να απελπίζονται.