9.2.1. Η πραγματεία Περί ζωγραφικής του Αλμπέρτι (1435)

Τα αρχαιοελληνικά θέματα ήταν ένας τρόπος να επιδείξουν οι δημιουργοί της Αναγέννησης την παιδεία τους και να διεκδικήσουν την ισοτιμία των εικαστικών τεχνών με τις λεγόμενες επτά ελευθέριες τέχνες (artes liberales). Γιατί οι τέχνες ήδη από την Αρχαιότητα, από την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, διακρίνονταν σε πνευματικές, που τις εξασκούσαν οι ελεύθεροι, οι μορφωμένοι με θεωρητική παιδεία, και σε χειρωνακτικές (όπου συγκαταλέγονταν η ζωγραφική και η γλυπτική), τις οποίες άφηναν για τους δούλους, για όσους δούλευαν με αμοιβή, για να κερδίσουν τη ζωή τους. Στην εποχή του Μεσαίωνα οι επτά ελευθέριες τέχνες αποτελούσαν το πλήρες πρόγραμμα της κοσμικής παιδείας και διακρίνονταν σε δύο ομάδες, στο Trivium (γραμματική, διαλεκτική, ρητορική) και στο Quadrivium (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία) που αποτελούσαν προϋπόθεση για την ποίηση και τη φιλοσοφία. Η διαμάχη για την ισοτιμία των τεχνών στην Αρχαιότητα αποδίδεται σε ένα περίφημο χωρίο του Σιμωνίδη που διέσωσε ο Πλούταρχος: (Πότερον Αθηναίοι 346.3) Σιμωνίδης τὴν μὲν ζωγραφίαν ποίησιν σιωπῶσαν προσαγορεύει, τὴν δὲ ποίησιν ζωγραφίαν λαλοῦσαν. "Ο Σιμωνίδης αποκαλεί τη ζωγραφιά σιωπηλή ποίηση και την ποίηση ζωγραφιά που μιλάει". Το ίδιο σχεδόν εκφράζει στη λατινική ο Οράτιος στην Ποιητική του (Ars poetica 361) με το περίφημο ut pictura poesis ("όπως η ζωγραφική έτσι και η ποίηση"), που γίνεται το έμβλημα των αναγεννησιακών καλλιτεχνών. Ο ζωγράφος και ο ποιητής είναι πλέον ισότιμοι. Αυτή η αλλαγή της θέσης του καλλιτέχνη στην κοινωνία συντελείται σταδιακά τον 15ο αιώνα, και τη θεωρητική της στήριξη αναλαμβάνει ο Φλωρεντινός ουμανιστής αρχιτέκτονας και θεωρητικός Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι (1404-1472). Το 1435 γράφει το πρώτο θεωρητικό κείμενο της νεότερης τέχνης, την πραγματεία Περί ζωγραφικής, όπου προϋποθέτει για τον ζωγράφο γνώσεις μαθηματικών, αριθμητικής, γεωμετρίας, ιστορίας, οπτικής, φυσικής κτλ., και ως παράδειγμα παραθέτει σχεδόν αυτολεξεί την περιγραφή του Λουκιανού με θέμα τη Συκοφαντία του Απελλή, πηγή έμπνευσης για το ομώνυμο έργο του Μποτιτσέλι στην Galleria degli Uffizi (εικ. 361), αλλά και για σχέδια των Μαντένια και Ντύρερ. Ο Αλμπέρτι αφιερώνει την πραγματεία του στους μεγάλους πρωτοπόρους καλλιτέχνες της εποχής του, στον αρχιτέκτονα Μπρουνελέσκι, στους γλύπτες Ντονατέλο και Λούκα Ντέλα Ρόμπια και στον ζωγράφο Μαζάτσιο, γιατί θεωρεί ότι είναι οι μόνοι από τους συγχρόνους του που μπορούν να συγκριθούν με τους αρχαίους.

Στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα με τους μεγάλους δημιουργούς της Αναγέννησης, τον Μποτιτσέλι, τον Λεονάρντο, τον Μιχαήλ Άγγελο και τον Ραφαήλ, αναγνωρίζεται πλέον καθολικά η πνευματική προσωπικότητα του καλλιτέχνη-δημιουργού και ο καλλιτέχνης από απλός τεχνίτης ανεβαίνει κοινωνικά στην ίδια θέση με τον επιστήμονα, τον λόγιο, τον ευγενή.