10.2. Βενετία: «Κάν᾽ το όσο πιο αρχαίο μπορείς»

Ο Βενετσιάνος καρδινάλιος Zen στη διαθήκη του δίνει την εξής λακωνική εντολή για το ανάγλυφο στην επιτύμβια πλάκα του: «Κάν᾽ το όσο πιο αρχαίο μπορείς», σαφή μαρτυρία για τη μόδα της εποχής. Ο Φλωρεντινός αρχιτέκτονας Τζάκοπο Σανσοβίνο (1486-1570) χτίζει το πιο χαρακτηριστικό αναγεννησιακό κτήριο της Βενετίας, τη Βιβλιοθήκη του Αγίου Μάρκου (1537-1550· εικ. 381), με ιωνικούς κίονες, με μια σειρά επαναλαμβανόμενων τόξων και με ένα κιγκλίδωμα και αγάλματα στη στέγη, που δημιουργούν μια ευχάριστη ανάλαφρη αίσθηση.

Οι αριστοκρατικές βενετσιάνικες οικογένειες των Γκριμάνι, Κονταρίνι, Βεντραμίν, Οντόνι συγκεντρώνουν στη Βενετία σημαντικούς θησαυρούς τέχνης με άμεσο αντίχτυπο στην καλλιτεχνική παραγωγή, ιδίως στη γλυπτική των Τούλιο και Αντόνιο Λομπάρντο (δεύτερο μισό 15ου αιώνα). Μεγάλη επιτυχία στην πόλη της Γαληνοτάτης γνωρίζει ο χαράκτης (μάλλον παραχαράκτης) και πλαστογράφος δακτυλιολίθων και έργων μικρογλυπτικής, ιδίως υποτιθέμενων της εποχής Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Τζιοβάνι Τζιόρτζιο Λάσκαρις, που υπογράφει με το όνομα Pirgoteles.

Στα εγχειρίδια της ιστορίας της τέχνης διαβάζουμε συνήθως ότι οι ζωγράφοι στη Βενετία από τον Τιτσιάνο ως τον Τιντορέτο ενδιαφέρθηκαν να αποδώσουν κυρίως το χρώμα και το φως, την ατμόσφαιρα και τη φύση, παρακάμπτοντας τη συστηματική μελέτη των καθιερωμένων ελληνικών προτύπων. Ωστόσο, βέβαιο είναι ότι οι Βενετσιάνοι ζωγράφοι, όπως και ομότεχνοί τους σε άλλα μέρη της Ιταλίας ή της Ευρώπης, αναμετρήθηκαν με την αρχαία κληρονομιά με ποικίλους τρόπους και την ενσωμάτωσαν σε διάφορα επίπεδα του έργου τους.

Στο έργο του πιο γοητευτικού και αινιγματικού ζωγράφου της Αναγέννησης, του Τζορτζόνε (περ. 1478-1510), μπορεί να μην αντιγράφονται αρχαία πρότυπα, υποβάλλεται όμως η διείσδυση στον κόσμο της Αρχαιότητας: στην Καταιγίδα (1506) ή στην Αφροδίτη Κοιμωμένη (περ. 1510· εικ. 382) το γυναικείο γυμνό, τα ερείπια φανερώνουν μιαν αισθαντική προσέγγιση της Αρχαιότητας, που συνεχίζει την αντίληψη του Λεονάρντο.

Αν και ο κλασικισμός δεν ταιριάζει πολύ στη βενετσιάνικη ζωγραφική, ο Τιτσιάνο πέτυχε τον συγκερασμό του χρώματος της Βενετίας με το σχέδιο της Ρώμης. Ο Τιτσιάνο ( 1485;-1576), που στη μακρόχρονη ζωή του απέκτησε φήμη σχεδόν ισάξια με του Μιχαήλ Αγγέλου, θαυμάζει τη σωματικότητα των αρχαίων, χωρίς όμως την προσεκτική ματιά του Ραφαήλ. Επιλέγει συχνά μυθολογικά θέματα, όπως το Βάκχος και Αριάδνη, ενώ σε αρκετά έργα του χρησιμοποιεί εμφανώς αρχαίες πηγές, όπως τον ελληνιστικό Θνήσκοντα Γαλάτη για το Μαρτύριο του Αγίου Λαυρεντίου (Βενετία, Ναός Ιησουιτών) ή τον Λαοκόοντα (εικ. 337) για να αποδώσει τόσο τον Χριστό που ανασταίνεται στο Πολύπτυχο Averoldo της Μπρέσιας (1520-1522· εικ. 383) όσο και τον πάσχοντα Χριστό στον πίνακα Στέφανος εξ ακανθών (Παρίσι, Λούβρο, 1545).

Προβληματική παραμένει η ξυλογραφία σε σχέδια που αποδίδονται στον Τιτσιάνο, που εικονίζει τις μορφές από το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα μεταμορφωμένες σε γορίλες (εικ. 384). Παιχνίδι, αστείο ή ειρωνικό σχόλιο στην υπερβολική αρχαιολατρία που προκάλεσε ειδικά αυτό το αρχαίο γλυπτό;

Στα μυθολογικά θέματα μπορούσε ανενόχλητα να παρουσιαστεί η γυναικεία ομορφιά, καθώς και σκηνές με έντονα ερωτικό περιεχόμενο. Το γυναικείο γυμνό ως απεικόνιση του γυναικείου κάλλους παίρνει πολύ συχνά τη μορφή της Αφροδίτης και είναι ένα πολύ συνηθισμένο θέμα στην Αναγέννηση, ιδίως κατά τον 16ο αιώνα. Ο τύπος της ανακεκλιμένης Αφροδίτης χρησιμοποιήθηκε πολύ στη βενετσιάνικη ζωγραφική, από τον Τζορτζόνε, τον Τιτσιάνο, τον Πάλμα Βέκιο κ.ά. Η πιο διάσημη ανακεκλιμένη Αφροδίτη είναι σίγουρα αυτή του Τιτσιάνο με τον οργανίστα και τον Ερωτιδέα, έργο του 1550-1555 περίπου στο Πράδο (εικ. 385). Η Αφροδίτη, ανακεκλιμένη προς τα δεξιά, κοιτάζει τον μικρό Ερωτιδέα που την αγκαλιάζει. Στα πόδια της ένας μουσικός με αυλική ενδυμασία στρέφεται προς αυτήν, ενώ παίζει εκκλησιαστικό όργανο. Η σκηνή, που χαρακτηρίζεται από έντονο ερωτισμό, ερμηνεύεται ως συμβολισμός του γάμου ή ως η ηδονή των αισθήσεων. Ο Κένεθ Κλαρκ λέει ότι στην ευρωπαϊκή ζωγραφική κατέχει την ίδια θέση που έχει η Κνιδία Αφροδίτη (το πρώτο γυναικείο γυμνό, δημιουργία του Πραξιτέλη, εικ. 283) στην αρχαία γλυπτική. Εξίσου αισθησιακή και διάσημη είναι άλλη μία γυμνή ανακεκλιμένη μυθολογική μορφή που ζωγράφισε ο Τιτσιάνο, η περίφημη Δανάη (εικ. 386), στο Μουσείο της Νάπολης.