12.3. Αρχαιοφιλία - ελληνομανία

Η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση του 1789 με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου-Πολίτη αποτελεί την κορύφωση του Διαφωτισμού και είναι μια από τις πολλές επαναστάσεις που συγκλονίζουν τον κόσμο στην Ευρώπη και την Αμερική. Η αλλαγή που φέρνει γίνεται αισθητή στις βασικές έννοιες που εκφράζουν το πνεύμα της εποχής: social, society, ("κοινωνικός", "κοινωνία") κτλ.

Καθώς ισχυροποιείται η μεσαία τάξη, τον 18ο αιώνα δημιουργούνται οι εθνικές συνειδήσεις. Ο ρομαντισμός είναι μια νέα στάση, μια νέα νοοτροπία. Sturm und Drang εναντίον της λογικής. Επισημαίνει τις εθνικές ιδιοτυπίες, ενδιαφέρεται για πρωτόγονους, εξωτικούς λαούς. Το λαογραφικό ενδιαφέρον οδηγεί στην αναζήτηση, στον προσ­διορισμό της εθνικής ταυτότητας. Καθιερώνονται οι εθνικοί ύμνοι, οι εθνικές σημαίες, οι όροι nation, patrie, patriote ("έθνος", "πατρίδα", "φιλόπατρις").

Σε αυτό το κλίμα δεν είναι τυχαίο ότι αυξάνεται θεαματικά το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για την Ελλάδα. Το gout grec "ελληνικό γούστο" κυριαρχεί παντού. Πορσελάνες (Sevres, Meissen, Tournai κτλ.), έπιπλα, άμαξες, ρολόγια, μικροαντικείμενα έχουν αναφορές στην τέχνη της Αρχαιότητας. Η όπερα ανοίγει σε θέματα της αρχαίας τραγωδίας, ο Κρίστοφ Βίλιμπαλντ Γκλουκ ανεβάζει το 1767 την Άλκηστη, που θα επηρεάσει τον νεαρό Μότσαρτ όταν την ακούει στο Παρίσι και τον οδηγεί να γράψει το 1781 την πιο αρχαιοπρεπή του όπερα, Idomeneo, Re di Creta (Ιδομενεύς, βασιλιάς της Κρήτης· εικ. 424). Τον 18ο αιώνα παίχθηκαν πάνω από 20 Αντιγόνες, πολλοί Οιδίποδες, Ηλέκτρες κ.ά. από συνθέτες που σήμερα ξεχάστηκαν. Το θέαμα όμως, τα σκηνικά και η μουσική έχουν πάντα μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση του γούστου του ευρύτερου κοινού.

Στα μέσα του 18ου αιώνα, εκτός από τις αρχαιότητες, οι περιηγητές ανακαλύπτουν για πρώτη φορά τον ελληνικό λαό, μελετούν την εθνική του παράδοση, καταγράφουν τα ήθη και έθιμα και γίνονται έτσι οι πρόδρομοι του φιλελληνισμού. Από την επανάσταση του Μωριά εμπνέεται ο Γερμανός ποιητής Χέλντερλιν το μυθιστόρημα Υπερίων και σε ολόκληρη την Ευρώπη παρατηρείται μια έξαρση μυθιστορημάτων με αρχαιοελληνικά θέματα και αναφορές στη σύγχρονη πραγματικότητα. Το πιο δημοφιλές ήταν αυτό του Αμπέ Μπαρτελεμί, Voyage du jeune Anacharsis en Grèce (1788), που έκανε 40 εκδόσεις, μεταφράστηκε επίσης στην ελληνική και προκάλεσε την έκδοση της περίφημης χάρτας του Ρήγα.

Οι δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα είναι η χρυσή εποχή του περιηγητισμού στην Ελλάδα. Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Γερμανοί κ.ά., τους οποίους οι Έλληνες αποκαλούσαν αδιακρίτως «μιλόρδους», ταξιδεύουν στον ελληνικό χώρο για διάφορους λόγους: από αρχαιοφιλία, για να λάβουν μέρος σε ανασκαφές, για κέρδος, λόγω συμφερόντων και για άλλους λόγους. Το grand tour (βλ. μια πρώιμη μορφή τουρισμού) εξακολουθεί να είναι της μόδας, μόνο που από την Ιταλία μεταφέρεται στην Ελλάδα και στην ανατολική Μεσόγειο, όπου προστίθεται η γοητεία του εξωτικού στοιχείου. Ο ελληνισμός αγγίζει τους ελληνολάτρες στο κίνημα του κλασικισμού. Αλλά αγγίζει και τους ρομαντικούς, ως Ανατολή και ως έθνος που αναζητά την ελευθερία του. Ο φιλελληνισμός, η υποστήριξη του αγώνα των Νεοελλήνων, είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές εκφάνσεις του ρομαντισμού. Σατομπριάν, Βύρων, Λαμαρτίν, Ροσίνι (Η Πολιορκία της Κορίνθου) θαυμάζουν την αρχαία και γίνονται υποστηρικτές της νέας Ελλάδας.

Στις αρχές του αιώνα ο Έλγιν μεταφέρει στο Λονδίνο τα παρθενώνεια γλυπτά (εικ. 425), τα οποία θα ασκήσουν σημαντική επίδραση στην ευρωπαϊκή γλυπτική. Την εποχή αυτή όλοι οι λόγιοι φεύγουν από την Ελλάδα κουβαλώντας μαζί τους αρχαιολογικές συλλογές. Ο κόμης Marcellus (ακόλουθος στην Κωνσταντινούπολη το 1816) μεταφέρει το 1820 την Αφροδίτη της Μήλου (εικ. 340) στη Γαλλία. Το σπίτι του Γάλλου πρόξενου Φοβέλ στην Αθήνα είναι ένα πραγματικό αρχαιολογικό μουσείο.

Ο 19ος αιώνας είναι ο αιώνας της αρχαιολογίας, των ανασκαφών, της συνειδητοποίησης της έννοιας της «πολιτιστικής κληρονομιάς». Ξένες αποστολές κάνουν ανασκαφές στην Ελλάδα (Αίγινα, Ολυμπία, Βάσσες κ.α.). Το 1811 στις ανασκαφές της Αίγινας συμμετέχει ο Δανός γλύπτης Μπέρτελ Τόρβαλντσεν (1770-1844), ο οποίος εντυπωσιάζεται και αναλαμβάνει να συμπληρώσει το πρώτο μεγάλο γνωστό ως τότε σύνολο αρχαϊκής πλαστικής, τα γλυπτά από τα αετώματα του ναού της Αφαίας Αθηνάς (εικ. 160, εικ. 161, εικ. 162, εικ. 163, εικ. 164, εικ. 165), που σήμερα εκτίθενται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου (βλ. κεφ. 4, ενότητα 4.2.1· εικ. 426).