6.2.3. Ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνος στις Βάσσες της Φιγαλίας

Ένας αξιοσημείωτος ναός, για το μέγεθος, την ποιότητα κατασκευής και την πρωτοτυπία του σχεδιασμού, χτίστηκε το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. σε μια δυσπρόσιτη ορεινή περιοχή της Πελοποννήσου, στη νοτιοδυτική Αρκαδία (σήμερα ανήκει διοικητικά στον Νομό Μεσσηνίας), στην τοποθεσία Βάσσαι (η λέξη σημαίνει "δασωμένα φαράγγια") κοντά στην αρχαία πόλη Φιγαλία (εικ. 220). Ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Επικούριο Απόλλωνα και, σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία, που μας μεταφέρει μια τοπική παράδοση, τον είχε κατασκευάσει ο περίφημος Αθηναίος αρχιτέκτονας Ικτίνος στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου (Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις 8.41.7-9):

«Η Φιγαλία κλείνεται γύρω γύρω από βουνά, αριστερά από το λεγόμενο Κωτίλιο και δεξιά από το Ελάιον όρος που υψώνεται μπροστά της· το Κωτίλιο απέχει σαράντα περίπου στάδια από την πόλη. Στο Κωτίλιο υπάρχει μια τοποθεσία με το όνομα Βάσσαι και ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνα, μαρμάρινος ο ίδιος και η στέγη του. Από όλους τους ναούς της Πελοποννήσου, ύστερα από τον ναό της Τεγέας, αυτός πρέπει να πάρει την πρώτη θέση για την ομορφιά του μαρμάρου και την αρμονία των αναλογιών. Το προσωνύμιο δόθηκε στον Απόλλωνα γιατί ήρθε ἐπίκουρος σε μια αρρώστια επιδημική, όπως και οι Αθηναίοι τον ονόμασαν ἀλεξίκακον γιατί και από αυτούς απομάκρυνε την αρρώστια. Έφερε και στους Φιγαλείς τη σωτηρία κατά τη διάρκεια του πολέμου ανάμεσα στους Πελοποννησίους και τους Αθηναίους και όχι σε κάποιαν άλλη περίσταση. Απόδειξη είναι τα δύο προσωνύμια του Απόλλωνα, που έχουν παρόμοια σημασία, και το ότι αρχιτέκτονας του ναού της Φιγαλίας υπήρξε ο Ικτίνος, σύγχρονος με τον Περικλή και αρχιτέκτονας επίσης του λεγόμενου Παρθενώνα της Αθήνας. Ανέφερα ήδη πως το λατρευτικό άγαλμα του Απόλλωνα βρίσκεται στην αγορά της Μεγαλόπολης.» (Μτφρ. Ν. Παπαχατζή με τροποποιήσεις)

Ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνα στη Φιγαλία παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ιδιομορφίες. Αντίθετα με τους περισσότερους αρχαίους ελληνικούς ναούς, που είναι προσανατολισμένοι από την ανατολή στη δύση, έχει προσανατολισμό από βορρά προς νότο (εικ. 221). Ο λόγος για την απόκλιση αυτή παραμένει άγνωστος. Η κάτοψη είναι μακρόστενη, με έξι κίονες στις στενές και δεκαπέντε στις μακριές πλευρές (αντί για δεκατρείς που είναι το συνηθισμένο στον 5ο αιώνα π.Χ.). Αυτό το αρχαϊκό σχήμα επιβλήθηκε πιθανότατα για θρησκευτικούς λόγους: πρέπει να σημειώσουμε ότι οι εξωτερικές αναλογίες του ναού είναι ίδιες με του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, σμικρυμένες κατά το ένα τρίτο. Από την άλλη πλευρά, οι στοές με βάθος δύο μετακιόνια διαστήματα στις προσόψεις και ο βαθύς πρόναος θυμίζουν τους ναούς του «αρχιτέκτονα του Θησείου». Αλλά η σπουδαιότερη πρωτοτυπία του ναού του Επικουρίου Απόλλωνα είναι η διαμόρφωση του εσωτερικού του σηκού με πέντε εγκάρσιους τοίχους, που πατούν σε ελαφρώς υπερυψωμένο δάπεδο, απολήγουν σε ιωνικούς κίονες και δημιουργούν τέσσερις ορθογώνιες κόγχες σε κάθε πλευρά. Στο βάθος του σηκού, απέναντι από την είσοδο, στον άξονα της εισόδου, υψώνεται ένας κίονας που επιστέφεται με κορινθιακό κιονόκρανο, το οποίο έχει φύλλα άκανθας αντί για τους έλικες του ιωνικού (εικ. 221). Αυτό είναι το παλαιότερο δείγμα κορινθιακού κιονοκράνου που μας έχει σωθεί. Οι εγκάρσιοι τοίχοι που απολήγουν σε ιωνικούς κίονες και ο κίονας στο βάθος με το κορινθιακό κιονόκρανο ορίζουν έναν χώρο σε σχήμα Π και στηρίζουν μια ζωφόρο με ανάγλυφες παραστάσεις, που εικονίζουν από τη μία πλευρά τη θεσσαλική Κενταυρομαχία (εικ. 222) και από την άλλη την αττική Αμαζονομαχία (εικ. 223), θέματα που τα συναντήσαμε και στον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα. Πίσω από τον χώρο αυτό ανοίγεται ένας μικρότερος με ξεχωριστή είσοδο στην ανατολική πλευρά, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί ως ἄδυτον. Παρά την επιμελημένη κατασκευή και τις αρχιτεκτονικές καινοτομίες που αναφέραμε, η πληροφορία του Παυσανία ότι ο ναός ήταν έργο του Ικτίνου δεν έγινε ανεπιφύλακτα δεκτή από τους αρχαιολόγους. Ο λόγος είναι ότι υπάρχουν ενδείξεις πως το αρχικό σχέδιο δεν εφαρμόστηκε πιστά. Η μελέτη των αρχιτεκτονικών μελών και ειδικά των πλακών της ζωφόρου έδειξε ότι το αρχικό σχέδιο τροποποιήθηκε, και μάλιστα όταν οι εργασίες για την κατασκευή του ναού βρίσκονταν ήδη σε προχωρημένο στάδιο. Δεν αποκλείεται ο αρχικός σχεδιασμός του ιδιόμορφου αυτού ναού να οφείλεται πράγματι στον Ικτίνο, καθώς ορισμένα αρχιτεκτονικά στοιχεία του προδίδουν αναμφισβήτητα αττική επίδραση.