7.6.2. Άλλα κυκλικά κτήρια: Το Φιλιππείο της Ολυμπίας και το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη

Στη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ. παρατηρούμε ότι χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο στην αρχιτεκτονική στοιχεία που δεν έχουν δομική αλλά μόνο διακοσμητική λειτουργία, όπως είναι οι ημικίονες, καθώς και συνδυασμοί αρχιτεκτονικών μελών και ρυθμών που κανονικά δεν συνανήκουν. Όλα αυτά εντάσσονται σε μια προσπάθεια να εντυπωσιαστούν οι θεατές και οι επισκέπτες των κτηρίων και να δημιουργηθούν περιβάλλοντα ευχάριστα από αισθητική άποψη, ιδιαίτερα στους εσωτερικούς χώρους.

Ένα παράδειγμα της νέας αισθητικής είναι το Φιλιππείο στην Ολυμπία (εικ. 268), ένα κυκλικό οικοδόμημα που κατασκευάστηκε κατά παραγγελία του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β' στη βορειοδυτική πλευρά του ιερού, κοντά στο Μητρώον (τον ναό της Μητέρας των θεών), όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας (Ελλάδος περιήγησις 5.20.9):

«Το Μητρώο βρίσκεται μέσα στην Άλτη καθώς και ένα οικοδόμημα κυκλικό ονομαζόμενο Φιλιππείο. Στην κορυφή του Φιλιππείου υπάρχει μια παπαρούνα ως σύνδεσμος των δοκαριών. Το οικοδόμημα αυτό βρίσκεται αριστερά της παρά το πρυτανείο εξόδου, είναι χτισμένο με τούβλα ψημένα και περιβάλλεται από κίονες. Το έχτισε ο Φίλιππος μετά την ήττα της Ελλάδας στη Χαιρώνεια. Υπάρχουν εδώ γλυπτές εικόνες του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου και μαζί με αυτές του Αμύντα, του πατέρα του Φιλίππου. Είναι και αυτά έργα του Λεωχάρη, από ελέφαντα και χρυσάφι, όπως και οι γλυπτές εικόνες της Ολυμπιάδας και της Ευρυδίκης.» (Μτφρ. Ν. Παπαχατζή)

Σε ένα σημείο ο Παυσανίας κάνει λάθος: οι τοίχοι του Φιλιππείου είναι χτισμένοι με γωνιασμένους λίθους και όχι με ψημένα τούβλα. Το οικοδόμημα είναι μια θόλος, όμοια εξωτερικά με εκείνες των Δελφών και της Επιδαύρου, αλλά όχι το ίδιο πολυτελής στην κατασκευή και λιγότερο πλούσια διακοσμημένη. Η διάμετρος του Φιλιππείου είναι 15,25 m· εξωτερικά έχει δεκαοκτώ ιωνικούς κίονες που συγκρατούν έναν πώρινο θριγκό, ενώ στο εσωτερικό υπάρχουν δώδεκα κορινθιακοί ημικίονες, όπως στον λίγο παλαιότερο ναό της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα, που θα εξετάσουμε στη συνέχεια. Ενδιαφέρον είναι ότι οι ημικίονες δεν πατούν στο έδαφος, αλλά σε έναν ψηλό τοιχοβάτη. Έτσι τα αρχιτεκτονικά αυτά στοιχεία χάνουν πλέον εντελώς την αρχική τους λειτουργία ως στηρίγματα και μετατρέπονται σε διακοσμητικά.

Η πληροφορία ότι ο Φίλιππος αποφάσισε να κατασκευάσει το κτήριο μετά τη μάχη της Χαιρωνείας το 338 π.Χ. οδήγησε τους αρχαιολόγους στο συμπέρασμα ότι, καθώς ούτε αυτό ούτε τα αγάλματα μπορούσαν να είναι έτοιμα πριν από τη δολοφονία του βασιλιά το 336 π.Χ., η κατασκευή πρέπει να ολοκληρώθηκε και να αφιερώθηκε με τη φροντίδα του γιου του Αλεξάνδρου. Μέσα στο Φιλιππείο, επάνω σε ημικυκλικό βάθρο που απέχει περίπου 1,5 m από τον τοίχο, ήταν στημένα πέντε αγάλματα που εικόνιζαν τα μέλη της βασιλικής οικογένειας της Μακεδονίας. Εκτός από τα αγάλματα του Φιλίππου και της γυναίκας του Ολυμπιάδας, υπήρχαν και εκείνα των γονέων του Φιλίππου, του Αμύντα Γ' και της Ευρυδίκης καθώς και του γιου και διαδόχου του, του Αλεξάνδρου. Η παρουσία αγάλματος του τελευταίου ενισχύει την άποψη ότι το κτήριο αποπερατώθηκε και αφιερώθηκε όταν ήταν ήδη βασιλιάς. Το Φιλιππείο δεν είναι ένα απλό αναθηματικό μνημείο: το κυκλικό του σχήμα, που το σχετίζει με λατρευτικά κτίσματα όπως οι θόλοι των Δελφών και της Επιδαύρου, και το γεγονός ότι τα αγάλματα ήταν χρυσελεφάντινα, όπως ορισμένα λατρευτικά αγάλματα θεών, φανερώνει την πρόθεση του Φιλίππου να εξυψώσει τη βασιλική οικογένεια της Μακεδονίας πάνω από το επίπεδο των κοινών θνητών.

Ο διακοσμητικός ρόλος που αποκτά η αρχιτεκτονική στη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ. φαίνεται πολύ καθαρά σε ένα κομψό μνημείο της Αθήνας, που σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση: στο χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη (εικ. 269). Στην Αθήνα της κλασικής εποχής, ως το τέλος του 4ου αιώνα, η χορηγία ήταν μια λειτουργία, με την οποία πλούσιοι πολίτες αναλάμβαναν τα έξοδα για μια θεατρική ή χορική παραγωγή σε δραματικούς ή χορικούς αγώνες. Αν η παραγωγή κέρδιζε την πρώτη νίκη, ο χορηγός είχε το δικαίωμα να στήσει ένα μνημείο με το έπαθλο, που ήταν ένας τρίποδας. Οι τρίποδες των χορηγών που είχαν νικήσει στους δραματικούς αγώνες των Διονυσίων στήνονταν κατά μήκος ενός δρόμου, που ονομαζόταν (και ονομάζεται και σήμερα) οδός Τριπόδων. Στην αρχή αυτού του δρόμου βρίσκεται το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη, ο οποίος νίκησε το 334 π.Χ. Ο τρίποδας στηρίζεται επάνω σε μια ψηλή κυκλική βάση, που έχει τη μορφή κυκλικού οικοδομήματος με κορινθιακούς ημικίονες, θριγκό και στέγη με φολιδωτά μαρμάρινα κεραμίδια, τα οποία εμφανίζονται εδώ για πρώτη φορά. Στη ζωφόρο επάνω από το επιστύλιο υπάρχει ανάγλυφη παράσταση, που εικονίζει τον μύθο σύμφωνα με τον οποίο ο Διόνυσος μεταμόρφωσε σε δελφίνια του Τυρρηνούς πειρατές που προσπάθησαν να τον αιχμαλωτίσουν και να τον ληστέψουν στη διάρκεια ενός θαλασσινού ταξιδιού. Το μνημείο του Λυσικράτη είναι ένα ωραίο παράδειγμα αρχιτεκτονικής κομψότητας με αποκλειστικά αισθητικό προορισμό. Αξίζει να επισημάνουμε ότι τα κορινθιακά κιονόκρανα του μνημείου χρησίμευσαν στα νεότερα χρόνια ως πρότυπα για τα κιονόκρανα πολλών νεοκλασικών κτηρίων της Αθήνας.