3.3.12. Πρώιμα αρχιτεκτονικά γλυπτά: Το «κεφάλι της Ήρας» στην Ολυμπία, το αέτωμα της Γοργούς στην Κέρκυρα, οι μετόπες του μονοπτέρου των Σικυωνίων στους Δελφούς

Ορισμένα από τα λίθινα μνημειακά οικοδομήματα της πρώιμης αρχαϊκής εποχής, ιδιαίτερα οι ναοί, ήταν διακοσμημένα με γλυπτά, κάτι που τους πρόσθετε λαμπρότητα και ενδιαφέρον. Από αρχιτεκτονικό γλυπτό προέρχεται πιθανότατα ένα μεγάλο κεφάλι από ασβεστόλιθο που βρέθηκε στο Ηραίο της Ολυμπίας (εικ. 103), και θεωρήθηκε αρχικά ότι είναι το κεφάλι του αγάλματος της Ήρας που είδε μέσα στον ναό ο Παυσανίας (Ελλάδος περιήγησις 5.17.1). Αλλά το μέγεθος του κεφαλιού, που είναι σχεδόν διπλάσιο από το φυσικό (0,52 m), φαίνεται να αποκλείει ένα τέτοιο ενδεχόμενο· επιπλέον, το μικρό του βάθος και η αφύσικη θέση του αριστερού αφτιού, που προεξέχει έντονα, δείχνουν ότι προέρχεται πιθανότατα από ανάγλυφο. Το κυλινδρικό κάλυμμα του κεφαλιού (ο πόλος) δηλώνει ότι η μορφή ήταν θεϊκή ή δαιμονική. Δεν αποκλείεται λοιπόν το κεφάλι της «Ήρας» να ανήκε σε μιαν ανάγλυφη μορφή που διακοσμούσε το αέτωμα του ναού. Το κεφάλι μπορεί να χρονολογηθεί στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ., είναι δηλαδή σύγχρονο με την κατασκευή του ναού.

Ένα από τα παλαιότερα γνωστά σύνολα αρχιτεκτονικών γλυπτών είναι εκείνο που κοσμούσε τον μεγάλο αρχαϊκό δωρικό ναό της Άρτεμης στην Κέρκυρα, για τον οποίο μιλήσαμε πιο πάνω (εικ. 74, εικ. 75). Εκτός από κάποιες ανάγλυφες μετόπες, που σώζονται πολύ αποσπασματικά, διατηρείται στο μεγαλύτερο μέρος του ο γλυπτός διάκοσμος του δυτικού αετώματος, σκαλισμένος σε μαλακό πωρόλιθο. Εικονίζονται μορφές παρμένες από διάφορους μύθους. Στο κέντρο δεσπόζει η μορφή της φοβερής Μέδουσας (εικ. 104), της μόνης θνητής από τις τρεις Γοργόνες, την οποία αποκεφάλισε ο Περσέας. Δεξιά και αριστερά σώζονται αποσπασματικά τα δύο «παιδιά» που ξεπήδησαν από το ακέφαλο σώμα της Μέδουσας: ο Πήγασος, το φτερωτό άλογο, και ο Χρυσάωρ, ο πατέρας του τρισώματου Γηρυόνη. Δυσκολία προκάλεσε η διαπίστωση ότι η Μέδουσα εικονίζεται ακέραιη και απειλητική, μαζί με τις δυο μορφές που γεννήθηκαν όταν έχασε το κεφάλι της. Η εξήγηση είναι ότι η σκηνή δεν είναι αφηγηματική, όπως δείχνει η απουσία του δολοφόνου της, του Περσέα. Η Μέδουσα στο κέντρο του αετώματος είναι μια μορφή αποτροπαϊκή, που διώχνει το κακό και προστατεύει τον ναό. Η παρουσία των «παιδιών» της βεβαιώνει την ταυτότητά της και τη διακρίνει από τις δύο αθάνατες αδελφές της, χωρίς να διηγείται τον μύθο του αποκεφαλισμού της. Η κεντρική εικόνα πλαισιώνεται από δύο μεγάλους πάνθηρες (εικ. 75). Τα θηρία, όπως και η Μέδουσα, είναι μορφές αποτροπαϊκές, που θύμιζαν στους επισκέπτες ότι τον ναό τον προστάτευαν δαιμονικές δυνάμεις. Στις γωνίες του αετώματος βλέπουμε σκηνές μάχης, που η ερμηνεία τους έχει προκαλέσει συζητήσεις. Εικονίζεται ίσως ένας μύθος γνωστός από τη Θεογονία του Ησιόδου, ο πόλεμος του Δία και των θεών του Ολύμπου με τον πατέρα τους, τον Κρόνο, και τους συμμάχους του, τους Τιτάνες. Αν η ερμηνεία αυτή είναι σωστή, πρέπει να αναγνωρίσουμε στη μια πλευρά τον Δία που επιτίθεται με δόρυ στον καθιστό Κρόνο, ενώ στην άλλη τον ίδιο θεό να σκοτώνει με τον κεραυνό του έναν Τιτάνα. Στη μιαν άκρη του αετώματος ένας γιγαντόσωμος Τιτάνας κείτεται νεκρός στο έδαφος· πρέπει πιθανότατα να συμπληρώσουμε μια όμοια μορφή στην άλλη πλευρά. Η τεχνοτροπία των αναγλύφων θυμίζει κορινθιακά έργα, πράγμα αναμενόμενο, αφού η Κέρκυρα ήταν αποικία των Κορινθίων.

Λίγο νεότερο από το αέτωμα της Κέρκυρας είναι ένα σύνολο αρχιτεκτονικών αναγλύφων με μυθολογικά θέματα από τους Δελφούς, που σχετίζεται και αυτό με την κορινθιακή τέχνη. Πρόκειται για μακρόστενες μετόπες από ένα δωρικό κτήριο του πρώτου μισού του 6ου αιώνα π.Χ. (ανάμεσα στο 580 και το 560), που τα μέλη του ενσωματώθηκαν στα θεμέλια του θησαυρού των Σικυωνίων· δεν είχε τοίχους, αλλά μόνο μια σειρά από κίονες με θριγκό και στέγη, και γι᾽ αυτό στην αρχαιολογική γλώσσα ονομάζεται μονόπτερος (κτίσμα που έχει μόνο πτερόν, δηλαδή κιονοστοιχία). Η πέτρα από την οποία ήταν κατασκευασμένο το κτήριο προέρχεται από μια περιοχή ανάμεσα στην Κόρινθο και τη Σικυώνα, και είναι πολύ πιθανόν να ήταν και αυτό αφιέρωμα των Σικυωνίων. Στις μετόπες του μονοπτέρου των Σικυωνίων βλέπουμε σκηνές από διαφορετικούς μύθους: (α) την Ευρώπη καθισμένη επάνω στον ταύρο (εικ. 105), που δεν είναι άλλος από τον Δία μεταμορφωμένο· (β) τους Διοσκούρους, τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη, που μαζί με τον ξάδελφο τους Ίδα (στο κομμάτι που λείπει εικονιζόταν και ο αδελφός του ο Λυγκέας) οδηγούν ένα κοπάδι από κλεμμένα βόδια· και (γ) το πιο γνωστό πλοίο της μυθολογίας, την Αργώ με τους Αργοναύτες (εικ. 106), ανάμεσα στους οποίους διακρίνονται ο Ορφέας με τη λύρα του και οι Διόσκουροι επάνω στα άλογά τους.