7.6. Ναοί και άλλα οικοδομήματα του 4ου αιώνα π.Χ.

7.6.1. Η θόλος των Δελφών, ο ναός του Ασκληπιού και η θόλος στην Επίδαυρο

Μετά τα μεγάλα οικοδομικά έργα στην Αττική, και ιδιαίτερα στην Ακρόπολη της Αθήνας, που σφράγισαν την αρχιτεκτονική του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα π.Χ., τα μνημειακά οικοδομήματα του πρώτου μισού του 4ου αιώνα έχουν, σε σύγκριση με εκείνα, σχετικά μικρές διαστάσεις· εμφανίζουν όμως καινοτομίες που φανερώνουν ότι η εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής καθορίστηκε από την αναζήτηση νέων συστημάτων αναλογιών για τα κτήρια και τη δημιουργία περίτεχνων διακοσμητικών μοτίβων. Ένα παράδειγμα ενδεικτικό για τις νέες αυτές τάσεις συναντούμε στους Δελφούς. Στο στενόμακρο ιερό της Αθηνάς Προναίας (εικ. 262), δυτικά της εισόδου του ιερού του Απόλλωνα, χτίστηκε στο πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. ένα μικρό αλλά πολύ κομψό κυκλικό οικοδόμημα (θόλος) με εξωτερική κιονοστοιχία (εικ. 263), του οποίου ο προορισμός, παρά τη μακροχρόνια έρευνα, παραμένει άγνωστος. Τα προβλήματα που έθετε η κατασκευή και κυρίως η στέγαση ενός κυκλικού περίπτερου κτηρίου ήταν σημαντικά και ο τρόπος με τον οποίο λύθηκαν καινοτόμος. Δεν είναι επομένως τυχαία η πληροφορία ότι ο αρχιτέκτονας της θόλου των Δελφών, ο Θεόδωρος από τη Φώκαια, έγραψε ένα βιβλίο (που δυστυχώς δεν σώζεται), όπου εξέθετε τη μέθοδο κατασκευής και τις αναλογίες του κτίσματος. Η εξωτερική κιονοστοιχία (το πτερόν) αποτελείται από είκοσι ραδινούς δωρικούς κίονες (αναλογία διαμέτρου προς ύψος 1:6,82), ενώ στο εσωτερικό υπάρχει μια σειρά από κορινθιακούς κίονες, που εφάπτονται στον τοίχο. Φαίνεται ότι η αρχική οκταγωνική μαρμάρινη στέγη αντικαταστάθηκε πολύ νωρίς από μια πολύ ελαφρύτερη κυκλική πήλινη. Μια παρόμοια θόλος κατασκευάστηκε, όπως θα δούμε, λίγο αργότερα στο ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο.

Το ιερό του Ασκληπιού κοντά στην αρχαία Επίδαυρο έγινε ευρύτερα γνωστό στις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αιώνα π.Χ. και γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. Αιτία ήταν η φήμη που απέκτησε ο ήρωας ιατρός Ασκληπιός ότι μπορούσε να γιατρεύει κακές και επικίνδυνες αρρώστιες. Η φήμη αυτή έφερε στην Επίδαυρο πλήθος προσκυνητών και βοήθησε να διαδοθεί η λατρεία του σε όλη την Ελλάδα. Δεν αποκλείεται η γρήγορη εξάπλωση της λατρείας του Ασκληπιού να σχετίζεται επίσης με τη σημαντική πρόοδο που συντελέστηκε στην ιατρική κατά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. και που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον Ιπποκράτη από την Κω και στη σχολή του. Είναι πράγματι πιθανόν ότι στα Ασκληπιεία υπήρχαν γιατροί που ασκούσαν συστηματικά την τέχνη τους.

Συνέπεια της οικονομικής ευρωστίας που απέκτησε το ιερό της Επιδαύρου είναι ότι γύρω στο 380 π.Χ. κατασκευάστηκε ένας μικρών σχετικά διαστάσεων (11,76 m x 23,15 m) αλλά πολυτελής ναός του Ασκληπιού (εικ. 264). Στις αναλογίες του ναού διακρίνεται η διάθεση για μείωση του μήκους σε σχέση με το πλάτος, η οποία αποτυπώνεται στον αριθμό των κιόνων: έξι στις στενές πλευρές και έντεκα στις μακρές, αντί του κανονικού 6 x 13. Η τάση για βράχυνση των αναλογιών των ναών είναι ένα από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική του 4ου αιώνα π.Χ. Στην περίπτωση του ναού του Ασκληπιού η μείωση κατά δύο των κιόνων των μακρών πλευρών είχε ως συνέπεια την απουσία οπισθόδομου, καθώς ο σηκός έπρεπε να είναι αρκετά βαθύς ώστε να δεχτεί το καθιστό λατρευτικό άγαλμα. Πολύ χρήσιμα για τη μελέτη της αρχιτεκτονικής είναι επίσης τα σωζόμενα στοιχεία από την ανωδομή του ναού. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση μια επιγραφή που περιέχει τη συγγραφή για την κατασκευή του ναού, την οποία μπορούμε έτσι να παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πληροφορίες για τμήματα του ναού που δεν έχουν σωθεί: Μαθαίνουμε ότι η ξύλινη θύρα του σηκού είχε διάκοσμο από ελεφαντόδοντο και χρυσά καρφιά και προστατευόταν με ένα μετάλλινο κιγκλίδωμα. Ζωγραφισμένες ήταν ακόμη οι μετόπες, η σίμη και τα ξύλινα φατνώματα της οροφής, όπως ακριβώς και στο Ερέχθειο στην Ακρόπολη της Αθήνας. Ο αρχιτέκτονας του ναού λεγόταν Θεόδοτος και κατασκευαστής της πλούσια διακοσμημένης θύρας και της οροφής του σηκού ήταν ο Θρασυμήδης ο Πάριος, που φιλοτέχνησε επίσης το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ασκληπιού. Τις πληροφορίες για το άγαλμα αυτό καθώς και για τα γλυπτά των αετωμάτων θα τις εξετάσουμε στην ενότητα 6 αυτού του κεφαλαίου.

Στο ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο κατασκευάστηκε επίσης μια κυκλική θόλος όμοια με εκείνη των Δελφών, αλλά μεγαλύτερη και με εξαιρετικά περίτεχνο διάκοσμο (εικ. 265). Από τη σχετική οικοδομική επιγραφή που σώζεται μαθαίνουμε ότι η κατασκευή της θόλου διήρκεσε περίπου 40 χρόνια, ότι ο αρχιτέκτονας λεγόταν Πολύκλειτος (δεν αποκλείεται να ήταν συγγενής, ίσως εγγονός, του ομώνυμου μεγάλου γλύπτη του 5ου αιώνα π.Χ.) και ότι το συνολικό κόστος της ήταν περίπου διπλάσιο από εκείνο του ναού του Ασκληπιού. Χρονικά μπορούμε να τοποθετήσουμε την κατασκευή της θόλου της Επιδαύρου ανάμεσα στο 360 και στο 320 π.Χ. Η μέγιστη διάμετρος του κτηρίου (στο επίπεδο των θεμελίων) είναι 21,85 m, η διάμετρος στον στυλοβάτη 20,45 m και η διάμετρος του σηκού 14,65 m. Το πτερόν (η εξωτερική κιονοστοιχία) έχει 26 πολύ ραδινούς δωρικούς κίονες (η αναλογία διαμέτρου προς ύψος είναι περίπου 1:7). Από την ανωδομή του κτηρίου σώζονται αρκετά τμήματα, που εκτίθενται στο Μουσείο της Επιδαύρου. Οι μετόπες της δωρικής ζωφόρου είναι διακοσμημένες με φιάλες σε σχήμα ρόδακα και η σίμη, όπως και το κεντρικό ακρωτήριο, με περίτεχνους σχηματοποιημένους βλαστούς. Στο εσωτερικό του σηκού υπάρχουν δεκατέσσερις κίονες, των οποίων τα κορινθιακά κιονόκρανα είναι τα ομορφότερα που μας έχουν σωθεί από την Αρχαιότητα (εικ. 266, β). Ένα όμοιο, πολύ καλοδουλεμένο κιονόκρανο (εικ. 267) βρέθηκε θαμμένο δίπλα στη θόλο· η άριστη διατήρησή του οδήγησε στη σκέψη ότι ήταν το παράδειγμα, δηλαδή το πρότυπο για τα κιονόκρανα που δημιούργησε ο ίδιος ο αρχιτέκτονας και το οποίο, μετά το τέλος των εργασιών, αποτέθηκε με προσοχή στο χώμα για να διαφυλαχθεί. Το δάπεδο του σηκού είναι στρωμένο με ρομβόσχημες λίθινες πλάκες, λευκές και μαύρες εναλλάξ (εικ. 266, α). Θαυμάσιος είναι επίσης ο φυτικός διάκοσμος των φατνωμάτων της οροφής, με ωραιότατα άνθη που προβάλλουν ανάμεσα σε φύλλα άκανθας. Η πολυτέλεια της κατασκευής και ο νεκρικός συμβολισμός των φυτικών κοσμημάτων κάνουν πιθανή την υπόθεση ότι η θόλος της Επιδαύρου είναι ο μνημειακός τάφος του Ασκληπιού, που ήταν το επίκεντρο της λατρείας του. Το ιερότερο σημείο φαίνεται ότι ήταν ένα βαθύ πηγάδι στο κέντρο των θεμελίων, τα οποία αποτελούνται από μια σειρά ομόκεντρων κύκλων. Ίσως εκεί φώλιαζε και το ιερό φίδι.