1.4.2. Τα αρχαιολογικά δεδομένα από την Εύβοια: Ενδείξεις για ηρωικές λατρείες

Μπορεί η εξουσία των αριστοκρατικών γενών να εξασθένησε βαθμιαία, η ανάμνηση όμως ορισμένων ισχυρών ηγεμόνων διατηρήθηκε έντονη και απέκτησε μάλιστα με τον καιρό συμβολικό περιεχόμενο· έγινε δηλαδή στοιχείο της συλλογικής ταυτότητας των κατοίκων μιας περιοχής. Την εξέλιξη αυτή, που έχει ως αφετηρία τις μεταθανάτιες τιμές, μπορούμε να την ανιχνεύσουμε μέσα από ανασκαφικά ευρήματα. Σημαντική από την άποψη αυτή είναι μια ανακάλυψη που έγινε στον αρχαίο οικισμό στο Λευκαντί της Εύβοιας, λίγα χιλιόμετρα δυτικά της Ερέτριας, ο οποίος άκμασε από τον 11ο ως τον 8ο αιώνα π.Χ. Ένα μακρόστενο αψιδωτό οίκημα εντυπωσιακών για την εποχή διαστάσεων (47 m x 10 m περίπου), χτισμένο στην κορυφή ενός γηλόφου κατά το πρώτο μισό του 10ου αιώνα (εικ. 9), το οποίο διαθέτει εξωτερική στοά και κάποια (άγνωστο ακριβώς πόσα) εσωτερικά χωρίσματα, φαίνεται ότι ήταν η κατοικία του τοπικού άρχοντα, χωρίς πάντως να αποκλείονται και άλλες λειτουργίες. Μία γενιά περίπου μετά την κατασκευή του κτίσματος ο κεντρικός του χώρος δέχτηκε τις ταφές δύο προσώπων, που ήταν πιθανότατα οι ιδιοκτήτες του, την καύση ενός άνδρα και τον ενταφιασμό μιας γυναίκας. Οι νεκροί δέχτηκαν πλούσια κτερίσματα και ιδιαίτερες τιμές, όπως δείχνει το γεγονός ότι δίπλα τους ενταφιάστηκαν σε ξεχωριστό λάκκο τέσσερα άλογα· δεν υπάρχουν όμως σαφείς ενδείξεις ότι τους λάτρεψαν ως ἥρωες — μια θρησκευτική πρακτική που μας είναι γνωστή από μεταγενέστερες εποχές. Ενδιαφέρον είναι πάντως ότι το κτήριο, αφού χρησιμοποιήθηκε ως χώρος ταφής, κατεδαφίστηκε με επιμέλεια και καλύφθηκε από έναν μεγάλο τύμβο, ενώ ανατολικά της παλαιάς εισόδου του τοποθετήθηκε ως σῆμα ένας υπερμεγέθης χάλκινος τρίποδας.

Από τις εκδηλώσεις σεβασμού, όπως αυτές που δέχτηκε το ζευγάρι των ηγεμόνων από το Λευκαντί, πρέπει να ξεκίνησε το φαινόμενο της ηρωικής λατρείας, η οποία απευθύνεται πάντοτε σε έναν επιφανή νεκρό. Μια σαφή περίπτωση αφηρωισμού έχουμε στη γειτονική Ερέτρια, που άρχισε να αναπτύσσεται τον 8ο αιώνα, παράλληλα με την εγκατάλειψη του οικισμού στο Λευκαντί. Κοντά στη δυτική πύλη της πόλης, ο τάφος ενός πολεμιστή που θάφτηκε με μεγαλοπρέπεια στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. έγινε μετά τον θάνατο του χώρος λατρείας, δηλαδή ἡρῶον. Δίπλα υπάρχουν και άλλες ταφές ενηλίκων και παιδιών. Φαίνεται, επομένως, ότι ο ήρωας ήταν αρχηγός μιας αριστοκρατικής οικογένειας. Την ίδια εποχή, σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας, μυκηναϊκοί τάφοι, που συνδέθηκαν πιθανόν με μυθικούς προγόνους, γίνονται χώροι ηρωικής λατρείας, όπως δείχνει η απόθεση προσφορών. Καθώς η κοινότητα αποκτούσε σιγά σιγά συνείδηση της συνοχής της, η προσωπική εξουσία παραχωρούσε τη θέση της σε ένα κοινά αποδεκτό θρησκευτικό και πολιτικό σύστημα, στο οποίο οι νεκροί πρόγονοι, βασιλείς και μέλη αριστοκρατικών οικογενειών, θεωρούνταν κοινοί προστάτες όλων και λατρεύονταν ως ήρωες.