3.3.11. Μια καινούργια φτερωτή θεά: Η Νίκη της Δήλου

Κατά τις πρώτες γαλλικές ανασκαφές στη Δήλο, το 1877, ήρθε στο φως ένα αρχαϊκό άγαλμα γυναικείας φτερωτής μορφής, που χρονολογείται, όπως δείχνει η τεχνοτροπία του, γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. (εικ. 102). Τα εικονογραφικά χαρακτηριστικά του αγάλματος είναι αξιοπρόσεκτα: τα σκέλη είναι και τα δύο έντονα λυγισμένα, ενώ τα χέρια απλώνονται μακριά από τον κορμό, και στην πλάτη διακρίνεται η αρχή δύο στενόμακρων φτερών που άνοιγαν πίσω από τους ώμους και εξείχαν αρκετά από το σώμα. Η στάση του αγάλματος θυμίζει τις φτερωτές Γοργόνες, που εικονίζονται να πετούν κυνηγώντας τον Περσέα στις αγγειογραφίες του πρώτου μισού του 6ου αιώνα π.Χ. Αλλά το πρόσωπο της μορφής δεν είναι τερατόμορφο· πρόκειται, επομένως, για μια θεά. Στην τέχνη της Ανατολής υπάρχουν φτερωτές θεές που ήταν βεβαίως γνωστές στους Έλληνες καλλιτέχνες· δεν εικονίζονται όμως ποτέ να πετούν. Το ενδιαφέρον είναι ότι το άγαλμα της Δήλου μάς δείχνει μια καινούργια θεότητα, που δεν υπάρχει στη μυθολογία, αλλά είναι μια προσωποποιημένη έννοια: τη Νίκη. Η μορφή αυτή, που παριστάνεται πάντα φτερωτή, είναι μια από τις σπουδαιότερες δημιουργίες της αρχαίας ελληνικής τέχνης, που συνεχίζει να εικονίζεται ως τις μέρες μας. Ακόμη και οι φτερωτοί άγγελοι της χριστιανικής τέχνης κατάγονται από την ελληνική Νίκη.

Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, το άγαλμα της Νίκης από τη Δήλο ήταν στημένο επάνω σε μια βάση, που βρέθηκε κοντά του, και είχε μια έμμετρη επιγραφή, η οποία δυστυχώς δεν σώζεται ακέραια, έχει όμως μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί αναφέρει τα ονόματα δύο καλλιτεχνών γνωστών από αρχαίους συγγραφείς, του Μικκιάδη και του Αρχέρμου. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (Naturalis historia 36.11-12) μας πληροφορεί ότι και οι δύο ήταν γλύπτες με καταγωγή από τη Χίο και ότι ο Μικκιάδης ήταν πατέρας του Αρχέρμου. Οι γιοι του τελευταίου, ο Βούπαλος και ο Άθηνις, διάσημοι γλύπτες και αυτοί, είχαν γίνει στόχος του ιαμβογράφου Ιππώνακτα, που η ακμή του τοποθετείται στην 60ή Ολυμπιάδα (540-536 π.Χ.), γιατί είχαν τολμήσει να τον απεικονίσουν άσχημο (όπως ήταν) και να τον κάνουν έτσι καταγέλαστο στην καλή κοινωνία της εποχής. Έλεγαν μάλιστα ότι τα ποιήματα του Ιππώνακτα ήταν τόσο πικρόχολα, που οδήγησαν τους δύο γλύπτες στην αυτοκτονία· αυτό όμως ο Πλίνιος το θεωρεί υπερβολή. Σημαντική είναι η πληροφορία ότι ο Άρχερμος όπως και οι γιοι του Βούπαλος και Άθηνις είχαν κάνει πολλά γλυπτά σε νησιά του Αιγαίου και ειδικά στη Δήλο, το ιερό νησί των Ιώνων. Από έναν σχολιαστή του Αριστοφάνη μαθαίνουμε ακόμη ότι ο Άρχερμος ήταν ο πρώτος που απεικόνισε τη Νίκη με φτερά. Δεν αποκλείεται λοιπόν το άγαλμα από τη Δήλο (σήμερα στην Αθήνα, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) να είναι η πρώτη φτερωτή Νίκη της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Το άγαλμα είναι από παριανό μάρμαρο και η επιγραφή είναι γραμμένη στο τοπικό αλφάβητο της Πάρου, λέει όμως ότι οι δύο καλλιτέχνες κατάγονταν από την «πόλη του Μέλανος», δηλαδή από τη Χίο, αφού ο Μέλας ήταν ο μυθικός ιδρυτής της πόλης της Χίου, της πρωτεύουσας του νησιού. Αυτό σημαίνει ότι ο Μικκιάδης και ο Άρχερμος έφυγαν από την πατρίδα τους (δεν ξέρουμε πότε και για ποιον λόγο) και εγκαταστάθηκαν στην Πάρο, το νησί με το καλύτερο μάρμαρο.