10. Μανιερισμός και αρχαία τέχνη

Μετά τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, γύρω στο 1530, την ηρωική και γεμάτη αυτοπεποίθηση αντιμετώπιση του κόσμου τη διαδέχεται ο μανιερισμός (< maniera "τρόπος, ύφος"), που η διάρκειά του κατά περιοχή ποικίλλει έως το 1560/1580. Τα όρια ανάμεσα στην Αναγέννηση και τον μανιερισμό δεν είναι σαφή. Συμβατική τομή ανάμεσα στις δύο εποχές θεωρείται το περίφημο Sacco di Roma, η τρομερή λεηλασία της Ρώμης το 1527, στην οποία οδήγησαν οι προσπάθειες του πάπα Κλήμη Ζ' να διώξει τους Γάλλους και Ισπανούς από την πόλη.

Ο μανιερισμός χαρακτηρίζεται από μια τάση που επιδιώκει την ψευδαίσθηση, το τεχνητό, το εξεζητημένο και το παράδοξο. Προτιμά την αλληγορία, τον υπαινιγμό και τον συμβολισμό. Οι καλλιτέχνες εφαρμόζουν και αξιοποιούν τα διδάγματα της Αναγέννησης. Απομακρύνονται από το κλασικό ιδεώδες της ισορροπημένης αρμονίας και στρέφονται σε τεχνητά συστήματα νόμων και λειτουργιών (π.χ. μελετούν την έλλειψη βάρους, ισορροπίας κτλ.). Οι μυθολογικές σκηνές κυριαρχούν σε σχέση με τα θρησκευτικά και κοσμικά θέματα, και γίνεται της μόδας η αρχαιολογική τοπιογραφία. Οι δημιουργοί στη Βενετία, ο Τιτσιάνο, ο Βερονέζε, ο Τιντορέτο, θα επιμείνουν στο χρώμα, ενώ στη Ρώμη στο σχέδιο. Τον συμβιβασμό ανάμεσα στο συναίσθημα και τη λογική θα γεφυρώσει ο Γκρέκο με καταβολές από το Βυζάντιο (Κρήτη), τον μανιερισμό της Βενετίας και τον μυστικισμό της Ισπανίας. Την εποχή αυτή τα ταξίδια στην Ελλάδα δεν είναι εύκολα. Η Αθήνα είναι άγνωστη (Σετίνες, επί Φράγκων). Οι ουμανιστικές σπουδές γνωρίζουν άνθηση στην ελισαβετιανή Αγγλία και προς τα τέλη του 16ου αιώνα αρχίζουν στην Ελλάδα οι συστηματικές αρπαγές αρχαιοτήτων.

10.1. Αρχιτεκτονική με οδηγίες του Βιτρουβίου

Ο πιο μορφωμένος αρχιτέκτονας, με εξοικείωση στους κλασικούς, που είχε μελετήσει διεξοδικά τον Βιτρούβιο και με γνώσεις που ξεπερνούσαν αυτές των συναδέλφων του της γενιάς του Μπραμάντε (του αρχιτέκτονα του Αγίου Πέτρου της Ρώμης), ήταν ο Αντρέα Παλάντιο (1518-1580). Χαρακτηριστικό έργο του ήταν η Βίλα Ροτόντα κοντά στη Βιτσέντσα (εικ. 379), όπου οι τέσσερις απόλυτα συμμετρικές πλευρές της έχουν είσοδο που μιμείται πρόσοψη αρχαίου ιωνικού ναού και έναν κεντρικό χώρο που θυμίζει το Πάνθεον της Ρώμης. Έργο δικό του επίσης στη Βιτσέντσα, ήταν το Τεάτρο Ολίμπικο (Teatro Olimpico, 1580-1585· εικ. 380), το πρώτο στεγασμένο θέατρο στη μορφή των αρχαίων. Στην εντυπωσιακή σκηνή του με τις προοπτικές φυγές και τις αρχιτεκτονικές προσόψεις το πρώτο έργο που παίχθηκε ήταν ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή στις 3 Μαρτίου 1585. Θα περάσει όμως καιρός για να ανεβάσουν και πάλι αρχαίο δράμα, μια και στο θέατρο της εποχής προτιμούσαν κωμωδίες και βουκολικά ειδύλλια.

Η επιδεικτική ανάμειξη στοιχείων στην αρχιτεκτονική του Παλάντιο αποτελεί απόδειξη του εύρους της αρχαιογνωσίας του. Η αρχιτεκτονική του, το παλαδιανό στιλ, θα επηρεάσει βαθιά για μεγάλο διάστημα πολλούς δημιουργούς όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην Αμερική και θα παίξει σημαντικό ρόλο στην επικράτηση του κλασικισμού.