7. Η τέχνη του 4ου αιώνα π.Χ.: Η όψιμη κλασική περίοδος

7.1. Ο 4ος αιώνας, εποχή πολιτικών ανακατατάξεων και διάχυσης του ελληνικού πολιτισμού

Ο 4ος αιώνας π.Χ. είναι μια περίοδος σημαντικών αλλαγών, όχι μόνο για την αρχαία Ελλάδα αλλά γενικά για τον αρχαίο κόσμο. Ο ανταγωνισμός και οι συνεχείς πόλεμοι ανάμεσα στις ισχυρότερες ελληνικές πόλεις οδήγησαν σε πολιτικό αδιέξοδο, το οποίο ο Ξενοφών παρουσιάζει με γλαφυρό τρόπο περιγράφοντας τις συνέπειες της μάχης της Μαντινείας το 362 π.Χ. Από την άλλη πλευρά όμως, η ανάπτυξη του εμπορίου και παράλληλα ενός αποτελεσματικού πιστωτικού συστήματος οδήγησε στη δημιουργία, ιδιαίτερα στην Αθήνα, μιας δυναμικής και εύρωστης οικονομικά τάξης εμπόρων και βιοτεχνών. Ο νέος ιδιωτικός πλούτος έδωσε δουλειά και στους καλλιτέχνες, αφού χρησιμοποιήθηκε, ανάμεσα στα άλλα, για την κατασκευή έργων που πρόβαλλαν τις εύπορες οικογένειες, όπως είναι τα πολυτελή αναθήματα στα ιερά, τα ταφικά και τα χορηγικά μνημεία. Αλλά και τα μεγάλα πανελλήνια ιερά, είτε παλαιά (της Ολυμπίας και των Δελφών) είτε νέα (του Ασκληπιού στην Επίδαυρο), κατόρθωσαν να χρηματοδοτήσουν με εισφορές σημαντικά οικοδομικά έργα.

Στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα η δραστήρια και τολμηρή πολιτική του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β' οδήγησε στη γρήγορη άνοδο της δύναμης και της επιρροής του στην Ελλάδα, που επισφραγίστηκε με τη νίκη του εναντίον των Αθηναίων και των Θηβαίων στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. Αλλά το σημαντικότερο γεγονός του αιώνα, εκείνο που έγινε σταθμός στην παγκόσμια ιστορία, ήταν η εκστρατεία του γιου του Φιλίππου Αλεξάνδρου εναντίον του βασιλιά της Περσίας Δαρείου Γ'. Η παράτολμη αλλά απρόσμενα επιτυχημένη αυτή πολεμική επιχείρηση έφερε τον Μακεδόνα βασιλιά και τον στρατό του, μετά από αλλεπάλληλες νίκες, ως την Ινδία και οδήγησε στη δημιουργία ενός αχανούς βασιλείου. Μετά τον πρόωρο θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 π.Χ. το κράτος του μοιράστηκε στους κυριότερους στρατηγούς του, τους «διαδόχους». Με τον τρόπο αυτό η ελληνική πολιτική κυριαρχία απλώθηκε στη Συρία, την Αίγυπτο, την Περσία, τη Μεσοποταμία και την Ινδία. Με την παράλληλη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού και την ανάμειξη πολιτιστικών στοιχείων που ακολούθησε, ξεκίνησε μια νέα εποχή, που επικράτησε να ονομάζεται ελληνιστική. Έτσι, το έτος 323 π.Χ. οριοθετεί τη μετάβαση σε μια νέα περίοδο. Βέβαια, οι αλλαγές έγιναν βαθμιαία και για τον λόγο αυτό θεωρούμε ως όριο της κλασικής εποχής στην τέχνη και τον πολιτισμό το τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε, με τη βοήθεια συγκεκριμένων παραδειγμάτων, τις αλλαγές που συντελέστηκαν κατά τη διάρκεια του αιώνα.