4.1.4. Ποτήρια με σκηνές από τη μυθολογία και από τη ζωή των Αθηναίων

Στα χρόνια 490-480 π.Χ. χρονολογείται ένας σκύφος (ψηλό ποτήρι χωρίς πόδι), που βρίσκεται σήμερα στη Βιέννη, διακοσμημένος από έναν αγγειογράφο ειδικό στα μικρά αγγεία, τον «ζωγράφο του Βρύγου». Τα θέματα των παραστάσεων είναι παρμένα από την Ιλιάδα. Στην κύρια όψη εικονίζεται η επίσκεψη του Πριάμου στον Αχιλλέα, που περιγράφεται στη ραψωδία Ω (εικ. 153). Ο γέρος βασιλιάς της Τροίας έρχεται να παρακαλέσει τον φονιά του γιου του Έκτορα να του δώσει το πτώμα για να το θάψει. Για αυτό τον λόγο το επεισόδιο έχει τον τίτλο «Έκτορος λύτρα». Ο Αχιλλέας εικονίζεται ως αγένειος έφηβος να δειπνεί ξαπλωμένος σε πλούσια διακοσμημένη κλίνη, πάνω σε πολυτελή στρωσίδια και μαξιλάρια· μπροστά του υπάρχει ένα χαμηλό τραπέζι με διάφορα εδέσματα και δύο ρηχά ποτήρια (φιάλες), από το οποίο κρέμονται κομμάτια κρέατος. Ένα τέτοιο κομμάτι έχει στο αριστερό χέρι του ο Αχιλλέας και ετοιμάζεται να το κόψει με το μαχαίρι, ενώ ταυτόχρονα στρέφεται προς έναν μικρό υπηρέτη, που στέκεται δίπλα του κρατώντας κύλικα και κουτάλα (αρύταινα ή κύαθο), έτοιμος να του φέρει δροσερό κρασί. Κάτω από την κλίνη του Αχιλλέα και πίσω από το τραπέζι κείτεται το άψυχο σώμα του Έκτορα, με τις πληγές του να στάζουν ακόμη αίμα. Στον τοίχο κρέμονται τα όπλα του νεαρού πολεμιστή. Ο Αχιλλέας μοιάζει να μην έχει αντιληφθεί την είσοδο του Πριάμου και της ακολουθίας του από υπηρέτες που κουβαλούν πλούσια δώρα. Ο γέρος βασιλιάς προχωρεί αργά, ελαφρά σκυφτός, με το μπαστούνι του· τα μαλλιά και τα γένια του είναι άσπρα και το μέτωπο του φαλακρό, ενώ είναι η μόνη μορφή της παράστασης που φοράει υποδήματα. Ο αγγειογράφος δεν αφηγείται, αλλά αποτυπώνει μια στιγμή γεμάτη ένταση, στην οποία συμπυκνώνεται η αγωνία του Πριάμου, που δεν ξέρει ακόμη πώς θα τον δεχτεί ο Αχιλλέας, ο φονιάς του γιου του, και αν θα του κάνει τη χάρη να του δώσει το σώμα του για να το θάψει. Στην άλλη όψη του αγγείου εικονίζονται οι αρχηγοί των Αχαιών, άλλοι όρθιοι και άλλοι καθιστοί, να συζητούν μεταξύ τους.

Με την καλλιτεχνική παραγωγή και συγκεκριμένα με τη γλυπτική σχετίζεται η παράσταση στο εξωτερικό μιας κύλικας του «ζωγράφου του χυτηρίου» (μαθητή του «ζωγράφου του Βερολίνου»), που βρίσκεται σήμερα στο Βερολίνο, η οποία χρονολογείται στη δεκαετία 490-480 π.Χ. και μας παρουσιάζει ένα εργαστήριο χαλκοχυτικής. Η μοναδική αυτή απεικόνιση, στην οποία ο αγγειογράφος οφείλει το όνομά του, μας δείχνει στιγμιότυπα από την κατασκευή χάλκινων αγαλμάτων. Στη μια πλευρά βλέπουμε τους τεχνίτες να δουλεύουν στο εργαστήριο (εικ. 154). Αριστερά φαίνεται το καμίνι, στο οποίο λιώνουν το μέταλλο, και δίπλα ένας τεχνίτης καθισμένος σε χαμηλό σκαμνί αναδεύει τα κάρβουνα, ενώ ένας βοηθός του, που μόλις διακρίνεται πίσω από το καμίνι, δυναμώνει τη φωτιά με το φυσερό. Δεξιά ένας άλλος τεχνίτης, με σφυρί στο δεξί χέρι, συναρμολογεί τα προτεταμένα χέρια ενός αγάλματος που είναι ξαπλωμένο σε στρώμα πηλού· το κεφάλι, που δεν έχει ακόμη τοποθετηθεί στη θέση του, βρίσκεται ανάμεσα στα πόδια του. Στη μέση ένας τρίτος τεχνίτης έχει σταματήσει τη δουλειά και ξεκουράζεται ακουμπώντας στο σφυρί του, με το αριστερό χέρι στη μέση. Οι τεχνίτες είναι γυμνοί, καθώς το εργαστήριο είναι ζεστό από τη φωτιά που καίει στο καμίνι· μόνο ο τεχνίτης που συναρμολογεί το άγαλμα έχει ένα ύφασμα τυλιγμένο γύρω από τη μέση του. Στον τοίχο κρέμονται διάφορα εργαλεία, αλλά και ανθρώπινα μέλη (δύο κεφάλια, ένα χέρι και ένα πόδι) και ανάγλυφοι πίνακες — προφανώς προπλάσματα για την κατασκευή γλυπτών. Στο κέντρο της άλλης πλευράς του αγγείου (εικ. 155) δεσπόζει ένα μεγάλο άγαλμα γυμνού πολεμιστή με ασπίδα και δόρυ που επιτίθεται προς τα δεξιά, στημένο σε προσωρινή βάση κάτω από ένα προστατευτικό στέγαστρο. Δύο μικροί τεχνίτες, ο ένας καθιστός και ο άλλος όρθιος, τρίβουν και γυαλίζουν το άγαλμα. Δεξιά και αριστερά δύο κομψοί γενειοφόροι άνδρες, που φορούν ιμάτιο και μαλακά παπούτσια, παρακολουθούν την εργασία και συζητούν για το έργο, στηριγμένοι στα μακριά μπαστούνια τους. Η διαφορά μεγέθους ανάμεσα στους ιματιοφόρους πολίτες και τους μικρούς τεχνίτες δείχνει ότι οι τελευταίοι είναι δούλοι. Ξέρουμε ότι στα εργαστήρια γλυπτικής δούλευαν δίπλα δίπλα ελεύθεροι και δούλοι. Βλέπουμε επίσης ότι στη σύνθετη διαδικασία κατασκευής ενός αγάλματος συμμετείχαν πολλοί τεχνίτες με διαφορετικές ειδικότητες και ότι οι παραγγελιοδότες συνήθιζαν να πηγαίνουν στο εργαστήριο και να παρακολουθούν την πορεία της εργασίας.

Στο εξωτερικό μιας άλλης κύλικας, ζωγραφισμένης από τον Δούρι και σύγχρονης με την προηγούμενη, εικονίζονται σκηνές σχολείου. Στο κέντρο της μιας πλευράς ο δάσκαλος, ντυμένος με ιμάτιο και καθισμένος σε κάθισμα με πλάτη (κλισμό), κρατάει ανοιχτό ειλητάριο, ενώ απέναντί του ένας μικρός μαθητής απαγγέλλει όρθιος (εικ. 156)· είναι ντυμένος με ευπρέπεια, καθώς το ιμάτιο καλύπτει το σώμα του ως τον λαιμό. Στο ειλητάριο διαβάζεται ένας στίχος που αποτελείται από λέξεις παρμένες από την Ιλιάδα. Μπορούμε επομένως να συμπεράνουμε ότι το κείμενο που απαγγέλλει ο μαθητής είναι ένα επικό ποίημα. Πίσω από τον μαθητή κάθεται ο παιδαγωγός, που παρακολουθεί την πρόοδο του τροφίμου του. Στην άλλη άκρη ένας καθιστός ιματιοφόρος μουσικοδιδάσκαλος διδάσκει έναν μικρό μαθητή να παίζει λύρα. Στο μέσο της άλλης πλευράς ένας καθιστός νέος γράφει σε μια τρίπτυχη ξύλινη πινακίδα (γραμματεῖον), ενώ ο μικρός μαθητής που στέκεται μπροστά του μοιάζει να του υπαγορεύει (εικ. 157). Οι ξύλινες πινακίδες ήταν καλυμμένες εσωτερικά με κερί, ώστε οι μαθητές να γράφουν επάνω με αιχμηρή γραφίδα, αλλά και να σβήνουν εύκολα το κείμενο. Η σκηνή μοιάζει, επομένως, να είναι άσκηση ορθογραφίας. Πίσω από τον μικρό μαθητή διακρίνεται και πάλι καθισμένος ο παιδαγωγός του, ενώ στην άλλη άκρη της παράστασης έχουμε μια σκηνή αυλωδίας: ένας καθιστός έφηβος συνοδεύει, παίζοντας τους αυλούς, έναν μικρό μαθητή που τραγουδάει. Στους τοίχους είναι κρεμασμένα αντικείμενα χρήσιμα για το σχολείο (λύρα, θήκη αυλών, κιβώτιο για βιβλία), αλλά και για το συμπόσιο (κύλικες). Στο εσωτερικό της κύλικας εικονίζεται ένας αθλητής. Έτσι οι παραστάσεις του αγγείου συνοψίζουν την παιδεία που έπαιρναν την εποχή εκείνη τα παιδιά των καλών αθηναϊκών οικογενειών: μουσική (που περιελάμβανε την εκμάθηση ανάγνωσης και γραφής) και γυμναστική.

Σκηνές όπως αυτές που είδαμε δεν αποτυπώνουν απλώς τη ζωή των Αθηναίων στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Οι αγγειογράφοι μάς δείχνουν παραστατικά τις νέες και σημαντικές δραστηριότητες που καθόρισαν τη φυσιογνωμία του πολιτισμού της Αττικής αλλά και της υπόλοιπης Ελλάδας κατά την κλασική εποχή. Η συστηματική εκπαίδευση των παιδιών και των εφήβων στα γράμματα, στη μουσική και στη γυμναστική ήταν μια αξιοσημείωτη καινοτομία της νεαρής αθηναϊκής δημοκρατίας, που σκοπό είχε να δώσει στους νέους τα εφόδια για να γίνουν σωστοί και ενεργοί πολίτες. Από την άλλη μεριά, η καλλιέργεια των τεχνών, που συμβάδιζε με εκείνη των επιστημών, συνέβαλλε σημαντικά στην οικονομική άνθηση, αλλά και στην πνευματική καλλιέργεια και στην προβολή των πολιτιστικών αξιών, για τις οποίες οι Αθηναίοι και γενικότερα οι Έλληνες ήταν δικαιολογημένα περήφανοι. Μέσα από τις παραστάσεις των αγγείων, που πωλούνταν κυρίως στις αγορές της Ιταλίας, προβάλλονταν όχι μόνο οι ελληνικοί μύθοι, αλλά και η ζωή και τα επιτεύγματα των Αθηναίων.