Εισαγωγή

Στόχοι του προγράμματος

Το πρόγραμμα αποσκοπεί καταρχάς στην κατάκτηση από τα παιδιά της κριτικής λεξικογραφικής επίγνωσης, αναγνωρίζοντας ότι η εξοικείωσή τους με τα λεξικά, που αποτελούν βασικά έργα αναφοράς, παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποτελεσματική διδασκαλία της γλώσσας. Προφανώς ο στόχος μας δεν είναι να δημιουργήσουμε ένα φυτώριο λεξικογράφων, αν και κάτι τέτοιο θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο σε μια χώρα δίχως λεξικογραφική παράδοση. Αποσκοπούμε κυρίως στα παράπλευρα γλωσσικά οφέλη που μπορούν να προκύψουν από ένα λεξικογραφικό εργαστήρι, εξοπλισμένο με ψηφιακά εργαλεία, που θα αποτελεί ένα ανοιχτό διερευνητικό περιβάλλον μάθησης, με τη βοήθεια του οποίου ο δάσκαλος μπορεί να οργανώσει, να συστήσει και να εμπλέξει τα λεξικά στη διδασκαλία, ανάλογα με τις ανάγκες της τάξης του και τους διδακτικούς στόχους που έχει θέσει^[1].

Τα Λεξικά του Δημοτικού

Η συγγραφή λεξικών για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση αποτέλεσε σημαντικό βήμα με στόχο την υποστήριξη της γλωσσικής διδασκαλίας στο δημοτικό σχολείο. Ετοιμάστηκαν και διανέμονται σήμερα στα παιδιά δύο λεξικά, ένα για τις τρεις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου (Α. Ευθυμίου, Η. Δήμος, Μ. Μητσάκη, Ι. Αντύπα, Εικονογραφημένο Λεξικό Α', Β', Γ', Δημοτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα [στο εξής ΛΔ1] και ένα για τις τρεις τελευταίες (Γ. Καψάλης, Α. Πασχάλης, Σ. Τσιάλος, Δ. Γουλής, Το Λεξικό μας. Ορθογραφικό – Ερμηνευτικό Λεξικό Δ', Ε', Στ' Δημοτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα [στο εξής ΛΔ2]. Η ύλη των δύο αυτών εγχειριδίων είναι διαβαθμισμένη τόσο ως προς τη δομή όσο και ως προς το περιεχόμενο. Οι διαφορές μεταξύ των δύο λεξικών είναι σημαντικές, με προφανέστερες αυτές στο λημματολόγιο, αφού το ΛΔ2 περιλαμβάνει λήμματα που αποβλέπουν στον εμπλουτισμό του λεξιλογίου (π.χ. αφηρημένες έννοιες). Πλουσιότερο είναι, εξάλλου, και το πληροφοριακό υλικό του ΛΔ2 και διαφορετική η παρουσίαση των λημμάτων, αφού στο σημασιολογικό πεδίο ο ορισμός στο ΛΔ1 έχει απλουστευμένη μορφή, επιχειρώντας να απευθυνθεί πιο αποτελεσματικά στις μικρές ηλικίες, ενώ ο ορισμός στο ΛΔ2 διεκδικεί πολύ μεγαλύτερη λεξικογραφική πληρότητα.

Ασφαλώς θα μπορούσε κανείς να ασκήσει κριτική στα ΛΔ, όπως και σε οποιοδήποτε άλλο σχολικό εγχειρίδιο ή σε οποιοδήποτε άλλο λεξικό. Στην περίπτωση των ΛΔ η κριτική είναι αναμενόμενο να επικεντρωθεί στις ελλείψεις του λημματολογίου, καθώς, όπως είναι φυσικό, τα δύο λεξικά πολύ συχνά δεν θα ανταποκρίνονται στις αναζητήσεις των μαθητών. Δεν πρέπει όμως να μας διαφεύγει ότι κανένα λεξικό δεν μπορεί να είναι πλήρες, πράγμα που ισχύει πολύ περισσότερο για ένα σχολικό λεξικό. Αυτό που προέχει είναι οι διδάσκοντες και οι διδασκόμενοι να αντιληφθούν ότι το λεξικό δεν αντιμετωπίζεται δηλαδή ως κάτι στατικό, αλλά ως ένα πολυδύναμο εργαλείο. Με την ένταξη των ΛΔ στη διδασκαλία της γλώσσας εξασφαλίζεται η δυνατότητα εξοικείωσης των μαθητών γενικότερα με τα λεξικά και τη χρήση τους, αλλά και η ευχέρεια στο δάσκαλο να σχεδιάσει μια εναλλακτική γλωσσική διδασκαλία.

Τα ηλεκτρονικά ΛΔ

Η ψηφιοποίηση των ΛΔ προσφέρει στη σχολική κοινότητα ένα ευέλικτο εργαλείο γλωσσικής διδασκαλίας, που μπορεί να απελευθερώσει την αυτενέργεια και τη δημιουργικότητα του δασκάλου και του μαθητή. Συγκεκριμένα, το ψηφιακό αυτό εργαλείο λειτουργεί κυρίως ως ανοιχτό περιβάλλον, στο οποίο ο δάσκαλος με τους μαθητές του έχουν τη δυνατότητα να παρέμβουν διορθωτικά και συμπληρωματικά. Οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές αναλαμβάνουν ρόλο λεξικογράφου, είτε για να συντάξουν εξαρχής ένα λήμμα που δεν συμπεριλαμβάνεται στα ΛΔ είτε για να διορθώσουν ή να εμπλουτίσουν ένα υπάρχον λήμμα σε ένα ή περισσότερα πεδία (σημασία, συνώνυμα, παραδείγματα, εκφράσεις κτλ.). Χάρη στο σχεδιασμό του ανοιχτού περιβάλλοντος είναι δυνατή ακόμη και η σύνταξη ενός νέου λεξικού (π.χ. ορολογίας, εγκυκλοπαιδικού, φράσεων και εκφράσεων). Τα ΛΔ λειτουργούν επίσης ως ένα ιδιότυπο σώμα κειμένων, που παρέχει υλικό για τη σύνταξη νέων λημμάτων και για τη συμπλήρωση υπαρχόντων.

Τα ΛΔ και οι διδακτικές προτάσεις που τα συνοδεύουν, σε συνδυασμό με το Μορφολεξικό, προσφέρονται στο δάσκαλο όχι ως νέα ύλη που υπάρχει ο κίνδυνος να λειτουργήσει αποθαρρυντικά και να θεωρηθεί υπονομευτική για την καθημερινή διδακτική πρακτική, αλλά ως πρόκληση για την υιοθέτηση μιας νέας οπτικής απέναντι στη γλωσσική διδασκαλία. Ο δάσκαλος καλείται να ενσωματώσει στη διδασκαλία του πρακτικές ή προτάσεις του προγράμματος και να τις εντάξει με τον τρόπο που εκείνος κρίνει στην καθημερινότητα της τάξης του. Το πρόγραμμα της ευέλικτης ζώνης προσφέρεται για την υλοποίηση των στοιχείων του προγράμματος που θα επιλέξει.

Ηλεκτρονικά ΛΔ και λεξικογραφικά εργαλεία της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα

Πολύτιμη για την αξιοποίηση των ηλεκτρονικών ΛΔ είναι η παράλληλη χρήση των ηλεκτρονικών λεξικών που φιλοξενούνται στην “Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα". Η χρησιμότητα και η αξία του ψηφιακού αυτού εργαλείου έγκειται, εκτός των άλλων, στις δυνατότητες που εξασφαλίζει για παράλληλη αναζήτηση στα συγκεκριμένα λεξικά (Ελληνο-αγγλικό Λεξικό (Γεωργακά) Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (Τριανταφυλλίδη) Αντίστροφο Λεξικό (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη), καθώς και για σύνθετη αναζήτηση σε καθένα από αυτά. Υποστηρικτικά ως προς την εργασία αυτή λειτουργεί επίσης η χρήση των Σωμάτων Κειμένων δημοσιογραφικού και εκπαιδευτικού λόγου, που επίσης φιλοξενούνται στην Πύλη. Η αναζήτηση στα Σώματα Κειμένων καθιστά δυνατή τη συγκέντρωση αυθεντικού υλικού για τη σύνταξη ή τον εμπλουτισμό ενός άρθρου και ταυτόχρονα δίνει τη δυνατότητα στο δάσκαλο και στους μαθητές να ελέγχουν την πληρότητα και την αξιοπιστία των λεξικών)^[2].

Το Μορφολεξικό

Το λεξικό μορφημάτων που ονομάσαμε Μορφολεξικό έχει συνταχθεί για τις ανάγκες του Προγράμματος και περιλαμβάνει προθήματα, επιθήματα καθώς και πρώτα και δεύτερα συνθετικά. Η χρησιμότητα του ιδιότυπου αυτού λεξικού έγκειται στο ότι προσφέρεται στο δάσκαλο ως ένα εργαλείο, με τη βοήθεια του οποίου έχει την ευχέρεια να εφαρμόσει τη στρατηγική της μορφολογικής επίγνωσης κατά τη γλωσσική διδασκαλία.

Ο μαθητής αξιοποιεί τα μορφήματα που συμπεριλαμβάνονται στο λεξικό, προκειμένου να ασκηθεί καταρχάς στην παραγωγή και τη σύνθεση και να προχωρήσει έτσι στην επίγνωση των μηχανισμών για το σχηματισμό του λεξιλογίου. Οι επιμέρους σημασίες που προσφέρονται σε κάθε άρθρο καλλιεργούν τη δυνατότητα των μαθητών να αντιλαμβάνονται τις σημασιολογικές διαφοροποιήσεις των μορφημάτων και να τις ελέγχουν στη συνέχεια μέσω των παραδειγμάτων που παρατίθενται σε κάθε σημασία.

Ο μαθητής, σε συνεργασία με το δάσκαλο, έχει επιπλέον τη δυνατότητα να αναζητά στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (στο εξής ΛΚΝ) τη σημασία των παραδειγμάτων, αφού τα περισσότερα από αυτά δεν συμπεριλαμβάνονται στα ΛΔ, καθώς και να ανακαλύπτει τις αυθεντικές τους χρήσεις στα Σώματα Κειμένων της “Πύλης για την ελληνική γλώσσα”.

Το Μορφολεξικό, εκτός από τη συμβολή του στη μορφολογική επίγνωση των μαθητών, λειτουργεί επίσης ως εργαλείο για την κατάκτηση της ορθογραφικής επίγνωσης, αφού, όσον αφορά την ελληνική γλώσσα, η κατάκτηση της ορθογραφίας συνδέεται σε μεγάλο ποσοστό με την κατάκτηση του μορφολογικού συστήματος της γλώσσας.

Διδακτικές προτάσεις και παραδείγματα

Οι διδακτικές προτάσεις και τα αντίστοιχα παραδείγματα αποσκοπούν στην απελευθέρωση της δημιουργικότητας του δασκάλου και δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να αντιμετωπιστούν ως συνταγές. Είναι πιθανό αρχικά να συναντήσουν την επιφυλακτικότητα των εκπαιδευτικών, επειδή απαιτούν χρόνο και προσαρμογή σε μια νέα αντίληψη διδασκαλίας της γλώσσας, ο τρόπος όμως που θα ενσωματωθούν στη διδασκαλία και θα προσαρμοστούν στις ιδιαιτερότητες της κάθε τάξης εξαρτάται από τους ίδιους.

Ο δάσκαλος μπορεί είτε να δανειστεί μόνο το πλαίσιο, υιοθετώντας επίσης τη λογική των προτάσεων και σχεδιάζοντας δικά του σενάρια διδασκαλίας, είτε να αξιοποιήσει μόνο ένα τμήμα μιας πρότασης – οι περισσότερες διδακτικές προτάσεις είναι επίτηδες σύνθετες και σχεδιασμένες ώστε να είναι δυνατή η επιλεκτική υιοθέτησή τους – ή να εντάξει δικά του παραδείγματα στις προτεινόμενες διδακτικές προτάσεις. Αυτό που προέχει είναι να προσεγγίσει τα λεξικά ως ευέλικτα και πολυδύναμα εργαλεία για τη διδασκαλία της γλώσσας.

Μαθησιακά οφέλη

Τα οφέλη που απορρέουν από την κατάκτηση της κριτικής λεξικογραφικής επίγνωσης είναι πολλαπλά:

• Γνώσεις για τη γλώσσα. Μέσα από το ρόλο του συντάκτη του λεξικού, ο μαθητής αποκτά γνώσεις για τη γλώσσα, π.χ. για το κλιτικό της σύστημα, την ορθογραφία των λέξεων κτλ.
• Σημασιολογική επίγνωση. Ο μαθητής αντιλαμβάνεται τη λειτουργία της συνωνυμίας, της μεταφοράς κτλ., και εξοικειώνεται με τα επίπεδα ύφους.
• Μορφολογική επίγνωση. Χάρη στο Μορφολεξικό ο μαθητής έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με παραγωγικά μορφήματα και πρώτα ή δεύτερα συνθετικά, και να μάθει να αναλύει μια λέξη στα στοιχεία της. Τα οφέλη της μορφολογικής επίγνωσης κεφαλαιοποιούνται στην κατανόηση του μηχανισμού παραγωγής νέου λεξιλογίου.
• Ψηφιακός γραμματισμός. Οι μαθητές κατακτούν στρατηγικές αναζήτησης της πληροφορίας στο διαδίκτυο, αξιολογούν τις πηγές και τις πληροφορίες, μαθαίνοντας ταυτόχρονα να αντλούν υλικό από το διαδίκτυο και να το ανασυνθέτουν σε ένα δικό τους κείμενο, ακολουθώντας συγκεκριμένες παραμέτρους.