8.3.6. Το τέλος της ελληνιστικής τέχνης και η επιστροφή στα κλασικά πρότυπα

Γύρω στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ. παρατηρούμε μιαν αλλαγή στην τέχνη και ιδιαίτερα στη γλυπτική: το ελληνιστικό μπαρόκ χάνει σιγά σιγά τον δυναμισμό του και αρχίζουν να εμφανίζονται έργα πιο ήρεμα και στατικά, που περιέχουν αναφορές στην τέχνη της κλασικής εποχής, δηλαδή του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ. Ένα πρώιμο δείγμα της νέας αυτής κλασικίζουσας αισθητικής είναι ένα μεγάλο άγαλμα της Αθηνάς από το Πέργαμον, που χρονολογείται στα χρόνια του μεγάλου βωμού του Δία. Παρά τις χαρακτηριστικές για την εποχή του πλούσιες πτυχώσεις του ενδύματος, το άγαλμα αυτό είναι στην πραγματικότητα μια κάπως ελεύθερη επανάληψη της περίφημης χρυσελεφάντινης Αθηνάς Παρθένου του Φειδία (εικ. 203). Στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ. και ακόμη περισσότερο στον 1ο αιώνα π.Χ. ο κλασικισμός, αν και δεν επικρατεί εντελώς, γίνεται η κυρίαρχη τεχνοτροπία.

Ένα χαρακτηριστικό δείγμα νέας δημιουργίας που συμβαδίζει με τα αισθητικά πρότυπα της κλασικής τέχνης είναι η Αφροδίτη της Μήλου (εικ. 340), που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου και είναι ένα από τα πιο γνωστά παγκοσμίως αρχαία, ελληνικά γλυπτά. Το άγαλμα το ανακάλυψε τυχαία ένας χωρικός το 1820 και η αποκάλυψή του ολοκληρώθηκε με τη βοήθεια ενός Γάλλου αξιωματικού του ναυτικού που έτυχε να βρίσκεται στο νησί. Ο Γάλλος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη ενημερώθηκε για το εύρημα, αγόρασε το έργο και φρόντισε να μεταφερθεί με πολεμικό πλοίο στη Γαλλία. Το γυμνό και το ντυμένο τμήμα του αγάλματος είναι δουλεμένα από διαφορετικό μάρμαρο και συνδέονται με γόμφους. Χωριστά δουλεμένος ήταν και ο δεξιός βραχίονας, που κατευθυνόταν προς τα κάτω, με το χέρι να συγκρατεί πιθανότατα το ιμάτιο. Κατά την ανασκαφή βρέθηκε και το αριστερό άκρο χέρι του αγάλματος, που κρατάει ένα μήλο, το βραβείο που έδωσε στην Αφροδίτη ο Πάρις όταν την έκρινε ως την ομορφότερη από τις θεές. Το άγαλμα χρονολογείται στα χρόνια 130-100 π.Χ. και το χαρακτηριστικό του είναι ότι δεν αναπτύσσεται στον χώρο όπως τα παλαιότερα ελληνιστικά γλυπτά, αλλά έχει μία κύρια όψη· ήταν άλλωστε στημένο σε μια κόγχη, όπως φαίνεται και από το γεγονός ότι η πίσω όψη του είναι αδρά δουλεμένη. Ενδεικτικό για την τεχνοτροπία της εποχής είναι ότι το στήσιμο και η δομή του έργου, αλλά και κάποια επιμέρους στοιχεία όπως η κόμμωση, παραπέμπουν σε δημιουργίες της κλασικής εποχής και συγκεκριμένα του 4ου αιώνα π.Χ. Το άγαλμα της Αφροδίτης ήταν πιθανότατα έργο ενός Αλεξάνδρου Αντιοχέως, του οποίου το όνομα ήταν χαραγμένο σε μια χαμένη σήμερα βάση που βρέθηκε μαζί. Σύγχρονο περίπου με την Αφροδίτη της Μήλου είναι ένα άγαλμα του Ποσειδώνα (εικ. 341), επίσης από τη Μήλο, που βρίσκεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Και σε αυτό το έργο διακρίνουμε τον τονισμό της κύριας όψης και την αναφορά σε κλασικά πρότυπα που χαρακτηρίζουν τα έργα της όψιμης ελληνιστικής εποχής.

Από το τέλος του 2ου αιώνα π.Χ. ο κλασικισμός εδραιώνεται στην ελληνική τέχνη και οι γλύπτες αρχίζουν πλέον να κατασκευάζουν όχι μόνο μιμήσεις των έργων της κλασικής εποχής, αλλά και πιστά αντίγραφα. Παράλληλα αναπτύσσεται και μια εκλεκτική τεχνοτροπία, η οποία οδηγεί στη δημιουργία νέων έργων με χαρακτηριστικά δανεισμένα από διάφορες παλαιότερες δημιουργίες που θεωρούνταν αξεπέραστα αριστουργήματα. Αυτή την αισθητική, που θα επικρατήσει και στη ρωμαϊκή περίοδο, την περιγράφει γλαφυρά τον 2ο αιώνα μ.Χ. ο Λουκιανός σε έναν διάλογο ανάμεσα σε δύο φανταστικά πρόσωπα, τον Λυκίνο και τον Πολύστρατο (Εικόνες 20.5-6):

«ΛΥΚΙΝΟΣ: Έτσι λοιπόν, από όλα αυτά τα έργα, διαλέγοντας ό,τι καλύτερο έχει το καθένα, θα συνθέσω, όσο μπορώ, μια εικόνα και θα τη φέρω μπροστά στα μάτια σου.

ΠΟΛΥΣΤΡΑΤΟΣ: Και πώς θα το κάνεις αυτό;

ΛΥΚΙΝΟΣ: Δεν είναι δύσκολο, Πολύστρατε, αν στη συνέχεια αφήσουμε τον λόγο να περιγράψει τις εικόνες και του επιτρέψουμε να τις στολίσει και να τις συνθέσει και να τις συναρμολογήσει όσο πιο όμορφα μπορεί, διατηρώντας ταυτόχρονα το μείγμα των στοιχείων και την ποικιλομορφία.

ΠΟΛΥΣΤΡΑΤΟΣ: Καλά λες· ας τις περιγράψει λοιπόν να δούμε. Γιατί θέλω να ξέρω πώς θα τις χρησιμοποιήσει και με ποιο τρόπο θα δημιουργήσει, συνθέτοντας στοιχεία από τόσο πολλές, μία μόνο που δεν θα απογοητεύει.

ΛΥΚΙΝΟΣ: Κοίτα τον λοιπόν που σου επιτρέπει να δεις την εικόνα να σχηματίζεται συναρμολογώντας την έτσι: από την Αφροδίτη της Κνίδου θα πάρει μόνο το κεφάλι, γιατί το υπόλοιπο σώμα, που είναι γυμνό, δεν του χρειάζεται. Όσο για τα μαλλιά και το μέτωπο και τα καλλίγραμμα φρύδια, θα τα αφήσει όπως τα έφτιαξε ο Πραξιτέλης. Επίσης και το υγρό βλέμμα μαζί με τη χαρούμενη και ευχάριστη έκφραση θα τα κρατήσει όπως τα ήθελε ο Πραξιτέλης. Τα ζυγωματικά μήλα όμως και το πρόσωπο θα τα πάρει από τον Αλκαμένη και την Αφροδίτη ἐν κήποις. Το ίδιο και τα άκρα χέρια και τις σωστές αναλογίες των καρπών και το ωραίο σχήμα των δαχτύλων που λεπταίνουν στις άκρες, και αυτά θα τα πάρει από την ἐν κήποις. Το περίγραμμα του προσώπου πάλι και τα μαλακά μάγουλα και τη συμμετρική μύτη θα μας τα δώσει η Λημνία και ο Φειδίας· ο ίδιος θα μας δώσει και τη θέση του στόματος, που θα την πάρει από την Αμαζόνα. Η Σωσάνδρα και ο Κάλαμις θα τη στολίσουν με σεμνότητα και το χαμόγελό της θα είναι σεμνό και αδιόρατο όπως αυτό που έχει εκείνη. Επιπλέον θα πάρει από τη Σωσάνδρα την ίσια στάση και την κόσμια ενδυμασία, μόνο που η δική μας θα έχει ξεσκέπαστο το κεφάλι. Όσο για την ηλικία της, θα πρέπει να είναι ίδια ακριβώς με εκείνη της Κνιδίας· ας το υπολογίσουμε και αυτό σύμφωνα με τον Πραξιτέλη.

Τι νομίζεις λοιπόν Πολύστρατε; Θα είναι όμορφη η εικόνα μας;»