3.3.10. Δαιμονικές μορφές: Οι σφίγγες

Εκτός από μορφές ανθρώπων, θεών και ζώων, η αρχαία ελληνική τέχνη απεικονίζει επίσης φανταστικά όντα. Ανάμεσα σε αυτά σημαντική θέση έχουν οι σφίγγες, που αρχικά φαίνεται ότι θεωρούνταν δαιμονικές μορφές του κάτω κόσμου. Οι σφίγγες είναι φτερωτά τέρατα με σώμα λιονταριού και κεφάλι γυναίκας. Το ίδιο όνομα έδιναν οι Έλληνες και στις απεικονίσεις του φαραώ με σώμα λιονταριού (αλλά χωρίς φτερά) στην αιγυπτιακή τέχνη, στις οποίες δεν γνωρίζουμε τι όνομα έδιναν οι Αιγύπτιοι. Στην ελληνική μυθολογία η σφίγγα συνδέθηκε με τη Θήβα και τον μύθο του Οιδίποδα, όπου εμφανίζεται ως ανθρωποφάγο τέρας που κατασπαράζει όσους δεν μπορούν να λύσουν το αίνιγμά της.

Στην πραγματικότητα για τους αρχαίους Έλληνες η σφίγγα ήταν μια άγρια μορφή που σχετιζόταν με τον θάνατο, μπορούσε όμως, όπως και άλλες τρομακτικές και δαιμονικές μορφές, να είναι αποτροπαϊκή, να προστατεύει δηλαδή από το κακό και να φυλάει έναν τόπο. Δεν είναι, επομένως, παράξενο που συναντούμε από νωρίς σφίγγες στημένες σε μεγάλα ιερά. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι μια μεγάλη σφίγγα στο ιερό των Δελφών, που ήταν ανάθημα των Ναξίων και χρονολογείται στη δεκαετία 580-570 π.Χ. (εικ. 101). Η σφίγγα των Ναξίων ήταν στημένη κοντά στον ναό του Απόλλωνα, επάνω σε έναν ψηλό κίονα με ιωνικό κιονόκρανο και βάση όμοια με εκείνες των κιόνων του «οίκου των Ναξίων» στη Δήλο. Παρόμοιες σφίγγες, επάνω σε ψηλούς κίονες, υπήρχαν και σε άλλα ιερά, σώζονται όμως αποσπασματικά.

Σφίγγες συναντούμε επίσης στην κορυφή επιτύμβιων στηλών από την Αττική (εικ. 144). Οι στήλες αυτές είναι ψηλές, όρθιες μαρμάρινες πλάκες, που στήνονταν επάνω σε τάφους και που είχαν στην μπροστινή πλευρά, ανάγλυφη ή ζωγραφιστή, την απεικόνιση του νεκρού. Στην περίπτωση αυτή η σφίγγα στήνεται επίσης ψηλά και η λειτουργία της είναι να προστατεύει το μνημείο, αλλά και να θυμίζει στους περαστικούς τον σκοτεινό και φοβερό κάτω κόσμο από όπου προέρχεται.