3.3.6. Επιτύμβιες κόρες από την Αττική

Στη μνημειακή πλαστική της πρώιμης αρχαϊκής εποχής (δηλαδή από το 610 ως το 570 π.Χ. περίπου) κυριαρχούν οι ανδρικές μορφές, οι κούροι που στήνονταν σε ιερά ή σε τάφους και, όπως είδαμε, σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν εντυπωσιακές διαστάσεις. Αντίθετα, οι όρθιες γυναικείες μορφές (οι κόρες) είναι σχετικά λίγες και το μέγεθος τους δεν φτάνει ποτέ εκείνο των μεγάλων κούρων.

Ένα παράδειγμα πρώιμης κόρης από την Αττική είναι η λεγόμενη «θεά του Βερολίνου», που φυλάσσεται στο Μουσείο Αρχαίας Τέχνης του Βερολίνου. Το άγαλμα (εικ. 89), που χρονολογείται γύρω στο 570 π.Χ., βρέθηκε στην Κερατέα της Αττικής και πρέπει να ήταν στημένο επάνω στον τάφο μιας νέας γυναίκας από αριστοκρατική γενιά. Τα ρούχα σώζουν ακόμη σε κάποια σημεία τα αρχικά τους ζωηρά χρώματα, ιδίως το κόκκινο· πρέπει να τα φανταστούμε πλούσια διακοσμημένα με διάφορα σχέδια. Το κύριο ένδυμα είναι ο χιτώνας, ένα ολόσωμο φόρεμα ζωσμένο στη μέση, που πέφτει ως τα πόδια, σχηματίζοντας ίσιες πτυχές· τα φαρδιά μανίκια φτάνουν ως τους αγκώνες. Από πάνω η γυναίκα φοράει ένα ορθογώνιο κομμάτι ύφασμα, προσεκτικά διπλωμένο, που καλύπτει τους ώμους και την πλάτη, ενώ οι άκρες του πέφτουν μπροστά στο στήθος φτάνοντας ως τους γοφούς. Αξιοπρόσεκτα είναι τα περίτεχνα δουλεμένα λουριά των σανδαλιών καθώς και τα κοσμήματα που φοράει: περιδέραιο, σκουλαρίκια και βραχιόλι στον αριστερό καρπό. Τα πλούσια μαλλιά της, χτενισμένα πίσω σε μια μεγάλη πλεξίδα, δένονται με μια λεπτή ταινία. Χαρακτηριστικό είναι το κυλινδρικό κάλυμμα στο κεφάλι της, που στην αρχαιολογική γλώσσα λέγεται πόλος και διακοσμείται με σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα. Το κάλυμμα αυτό (κάτι ανάμεσα σε καπέλο και περίτεχνο στεφάνι) βλέπουμε να το φοράει κυρίως η Ήρα, η θεά του γάμου, και γι᾽ αυτό το έβαζαν στο κεφάλι τους οι νύφες, όταν παντρεύονταν. Πήλινα ομοιώματα πόλων έχουν βρεθεί σε τάφους γυναικών της αρχαϊκής εποχής, κυρίως στη Βοιωτία. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η κόρη του Βερολίνου είναι «στολισμένη σαν νύφη». Τη στενή σχέση της κόρης με τη θεά του γάμου τη φανερώνει άλλωστε και το ρόδι που κρατάει στο δεξιό της χέρι: ο Φιλόστρατος (Τα εις τον Τυανέα Απολλώνιον 4.28) μας λέει ότι η ροδιά ήταν το ιερό φυτό της Ήρας. Από απεικονίσεις σε αγγεία ξέρουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να στολίζουν τις νεαρές γυναίκες που πέθαιναν πριν από τον γάμο σαν νύφες στο νεκρικό τους κρεβάτι. Φαίνεται λοιπόν ότι η «θεά του Βερολίνου» εικονίζει ένα νέο κορίτσι από αρχοντική οικογένεια, που πέθανε πρόωρα, πριν προλάβει να παντρευτεί. Οι γονείς της, που σίγουρα τη θρήνησαν πολύ και την έθαψαν ντυμένη νύφη, έστησαν στον τάφο της ένα άγαλμα που την έδειχνε έτσι, όπως ήθελαν να τη θυμούνται οι ίδιοι και να την αναγνωρίζουν όσοι περνούσαν μπροστά από το μνημείο της: μια όμορφη αρχοντοπούλα που πέθανε στο άνθος της ηλικίας της.

Όμοια χαρακτηριστικά έχει και μια άλλη κόρη από τα Μεσόγεια της Αττικής (εικ. 90), συγκεκριμένα από τη Μερέντα (τον αρχαίο δήμο Μυρρινούντος), που είναι το πολύ 20 χρόνια νεότερη από τη «θεά του Βερολίνου», χρονολογείται δηλαδή λίγο πριν από τα μέσα του 6ου αιώνα (560-550 π.Χ.). Και αυτή φοράει πολύχρωμα ρούχα (σώζονται μάλιστα πολύ καλύτερα τα χρώματα), πόλο στολισμένο με άνθη στο κεφάλι, βραχιόλι στο χέρι, περιδέραιο στον λαιμό, σκουλαρίκια στα αφτιά και κρατάει επίσης στο χέρι ένα ρόδι· στα πόδια φοράει περίτεχνα σανδάλια. Σημαντικό είναι στην περίπτωση αυτή ότι σώζεται και η βάση του αγάλματος, στην οποία είναι χαραγμένο ένα επίγραμμα, δηλαδή ένα σύντομο ποίημα που μας πληροφορεί για το όνομα και την ιδιότητα της νεκρής: «Μνήμα της Φρασίκλειας· θα λέγομαι για πάντα κόρη [δηλαδή ανύπαντρο κορίτσι], γιατί από τους θεούς μού έλαχε να πάρω αντί για γάμο αυτό το όνομα.» Η Φρασίκλεια λοιπόν πέθανε ανύπαντρη και έτσι η μοίρα της το θέλησε να τη λένε για πάντα κόρη, αφού πραγματική γυναίκα θα γινόταν μόνο με τον γάμο. Καταλαβαίνουμε τον πόνο των δικών της για τον πρώιμο και άδικο χαμό της. Εκτός από το επίγραμμα, στη βάση είναι χαραγμένο και το όνομα του γλύπτη: είναι ο Αριστίων ο Πάριος. Παρόλο που ο καλλιτέχνης κατάγεται από την Πάρο, η κόρη έχει από τεχνοτροπική άποψη ομοιότητες με αττικά γλυπτά της ίδιας εποχής. Φαίνεται, επομένως, ότι ο Αριστίων ήταν από καιρό εγκατεστημένος στην Αττική και είχε αφομοιώσει αρκετά στοιχεία της τέχνης των τοπικών εργαστηρίων.