14.1. Γιατί ο κλασικισμός κράτησε τόσο πολύ; Γιατί υποχώρησε;

Στην Αγγλία ο όρος classics σήμαινε τα αριστουργήματα της ελληνικής και λατινικής φιλολογίας. Στην τέχνη ο κλασικισμός στηρίζεται στη μίμηση της Αρχαιότητας και στην παραδοχή ενός συστήματος αξιών που αποδίδονται στους αρχαίους. Κλασική παράδοση σημαίνει κλασικές αξίες που ίσχυαν και θα ισχύουν και στις επόμενες γενιές.

Ο κλασικισμός στην τέχνη έχει να κάνει με το ιδανικό στη μορφή και στο περιεχόμενο. Η κλασική τέχνη καθορίζεται από κανόνες που τους ορίζει η λογική. Η ομορφιά είναι μια όψη της αλήθειας και εξαρτάται από αναλογίες και μετρήσεις (Πλάτων, Τίμαιος). Η αρχαία τέχνη επικεντρωνόταν στην απεικόνιση του εξευγενισμένου ανθρώπινου πνεύματος σε ένα ιδανικό σώμα και παρείχε πειστικά πρότυπα για μίμηση. Αυτή η απεικόνιση έχει κάποιες ποιότητες: καθαρότητα σύλληψης-σύνθεσης, απλότητα (ιδανικό θεωρείται να εκφράζεις τα περισσότερα λέγοντας τα λιγότερα).

Ένας καλός καλλιτέχνης που επεδίωκε την ποιότητα είχε να ανταγωνιστεί την ίδια την Αρχαιότητα. Το να τη φθάσει ήταν ο μεγαλύτερος έπαινος που θα μπορούσε να κερδίσει. Αυτό ισχυριζόταν ο Βίνκελμαν τον 18ο αιώνα απαιτώντας τη μίμηση των αρχαίων. Σήμερα είναι δύσκολα αποδεκτό στην τέχνη να κοιτάζει κανείς προς τα πίσω. Μίμηση είναι ένας ευγενικός τρόπος να ορίσει κανείς την αντιγραφή. Ο πλούτος, ωστόσο, του κλασικισμού προέρχεται από τον πλούτο και την ποικιλία των αρχαίων πηγών, τις οποίες ο καλλιτέχνης δεν αντιγράφει, αλλά μεταμορφώνει, δημιουργώντας πρωτότυπα έργα όπως οι αρχαίοι συνάδελφοι του.

Ο κλασικισμός διατηρήθηκε όσο υπήρχε (ή υπάρχει) ενδιαφέρον για μια ανθρωποκεντρική τέχνη, για ουσιαστική ή επιφανειακή αναφορά στον άνθρωπο, με όποιες ιδεαλιστικές ή άλλες αποχρώσεις. Γιατί η τέχνη της Αρχαιότητας προσφέρει σύστημα αξιών με διαχρονική διάρκεια. Οι αρχαίοι μύθοι πλούτισαν όσο καμιά άλλη πηγή τη δυτική τέχνη προσφέροντάς της μια μεγάλη κληρονομιά από ιδέες, μεταφορές και θέματα με ανθρωπιστικό ενδιαφέρον σε μια κοινή γλώσσα. Για να αξιοποιηθεί αυτό το υλικό και να γίνει όχημα νέων ιδεών και αντιλήψεων, η γνώση της ελληνικής μυθολογίας ήταν απαραίτητη και είναι ουσιαστική προϋπόθεση για να κατανοήσει κανείς την ποίηση της δυτικής τέχνης.

Ο κλασικισμός όμως οφείλει κυρίως τη διάρκειά του στην παιδεία των Ευρωπαίων, που ακόμη και σήμερα περιλαμβάνει την αρχαία ελληνική στη βασική εκπαίδευση, περνώντας την εκτίμηση και τον θαυμασμό για τον κλασικό κόσμο σαν αυτονόητη αρχή και αξία. Έτσι, μπορεί ο κλασικισμός να υποχωρεί σε ορισμένες περιόδους στην καλλιτεχνική έκφραση, όσο όμως διατηρούνται οι κλασικές σπουδές, πάντα θα έχουν λόγο ύπαρξης οι κλασικές αναφορές στην τέχνη.

Εξάλλου ας δούμε λίγο γύρω μας πόσο η Αρχαιότητα υπάρχει στην καθημερινότητά μας με διάφορους τρόπους:

Αρχαία στοιχεία έχουν ενσωματωθεί —επιφανειακά είναι αλήθεια— στη λεγόμενη μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική και τέχνη (βλ. κίονες, κιονόκρανα, αετώματα, αρχαία γλυπτά κ.ά.). Υπάρχουν επίσης στη διαφήμιση, όταν ένα προϊόν πρέπει να πείσει για διαχρονικές-κλασικές ιδιότητες, βλ. διαφημίσεις κρασιού, φαρμάκων, πολιτικών - προεκλογικών ιδεών (εικ. 506) κτλ. Αρχαιότητες βλέπουμε σε γραμματόσημα, σε χαρτονομίσματα, σε καρτ ποστάλ, προϊόντα με κιτς αρχαιοπρεπή μορφή (μπουκαλάκια, ενθύμια, προσόψεις εστιατορίων κτλ.) κ.ά. Ολυμπιακοί αγώνες, θεατρικά έργα, μουσικά έργα (π.χ. Μυθωδία), αστυνομικά μυθιστορήματα, καρικατούρες, κόμικς είναι συχνά εμπνευσμένα από την Αρχαιότητα ή έχουν αναφορές σε αυτή. Στον κινηματογράφο η Αρχαιότητα είτε ως κλασικό θέμα είτε ως ρωμαϊκή ιστορία ασκούσε μεγάλη γοητεία. Μπεν Χουρ, Κλεοπάτρα, αλλά και τελευταία Gladiator, 300, καθώς και η μεταφορά γνωστών κόμικς, όπως Αστερίξ (εικ. 507) κ.ά. αναγκάζουν ένα πολύ μεγάλο διεθνές κοινό να έρθει, έστω πολύ επιφανειακά, σε επαφή με τον αρχαίο κόσμο. Εκφράσεις αρχαιοπρεπείς, στον καθημερινό λόγο, στη λογοτεχνία, στην ιατρική, στην πολιτική δείχνουν πόσο βαθιές ρίζες έχει ο κλασικός κόσμος στη ζωή μας. Είναι εκπληκτικό να συνειδητοποιούμε τη διείσδυση στοιχείων της Αρχαιότητας όχι μόνο στην τέχνη, αλλά και στις πιο απρόσμενες περιοχές του κόσμου μας.