13. Εικοστός αιώνας: Γλυπτική, ζωγραφική, σύγχρονες τάσεις και αρχαιότητα

Η επίδραση της τέχνης της κλασικής Αρχαιότητας περιορίζεται σημαντικά στις εικαστικές τέχνες στις αρχές του 20ού αιώνα και αλλάζει ο τρόπος αναφοράς σε αυτή. Η τέχνη περισσότερο από ποτέ χαρακτηρίζεται από μια τεράστια ποικιλία στους τρόπους έκφρασης. Είναι εμφανής η τάση να ξεπεραστούν τα όρια των τεχνών, καθώς οι καλλιτέχνες αναζητούν όλο και πιο σύνθετους τρόπους έκφρασης.

Η μόνιμη αντίθεση μεταξύ κλασικιστικών και ρομαντικών τάσεων, μεταξύ Απολλώνιων και Διονυσιακών, όπως συχνά τις χαρακτηρίζουν, μεταξύ στατικότητας και κίνησης φαίνεται ότι δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Από τη μια η γραμμή και το σχέδιο, από την άλλη το χρώμα και η κίνηση. Έτσι διακρίνονται δυο διαδρομές προς τα πίσω: op art, κονστρουκτιβισμός, κυβισμός κατάγονται από τον κλασικισμό, τον Ενγκρ, τον Νταβίντ, τον Πουσέν, τον Μαντένια και κληρονομούν χαρακτηριστικά της κλασικής ελληνικής τέχνης. Από την άλλη pop art, αφηρημένος εξπρεσιονισμός, δυναμική ζωγραφική, φουτουρισμός, φοβισμός, ρομαντισμός, Ντελακρουά, Γκόγια, μπαρόκ και Μιχαήλ Άγγελος, πηγαίνουν πίσω στα γλυπτά του Περγάμου, στην τέχνη της ελληνιστικής Αρχαιότητας.

Στις αρχές του αιώνα το ενδιαφέρον για την κλασική Αρχαιότητα επιβιώνει στον χώρο του Συμβολισμού, του νέου στιλ, όσο αυτά διατηρούνται. Η κλασική Αρχαιότητα είναι πάντα ένα σημείο αναφοράς με συγκεκριμένη σημασιολογική δύναμη. Δεν μπορεί να αποτινάξει τον συνειρμό της ακαδημαϊκής συντηρητικής έκφρασης και αποτελεί σημαντική παράδοση του 18ου-19ου αιώνα. Είναι φυσικό επομένως να μην έχει θέση στα μοντερνιστικά κινήματα των αρχών του αιώνα, όταν τα περισσότερα από αυτά έχουν κύριο στόχο τη ρήξη με την παράδοση, τη διακοπή της ιστορικής συνέχειας. «Ένα αγωνιστικό αυτοκίνητο […] είναι πιο όμορφο από τη Νίκη της Σαμοθράκης» γράφει προκλητικά στο μανιφέστο του φουτουρισμού στις 20 Φεβρουαρίου 1909 ο Φίλιπο Τομάζο Μαρινέτι με έντονα εικονοκλαστική διάθεση και ο Ουμπέρτο Μποτσιόνι (1882-1916) μεταμορφώνει την αρχαία θεά σε φουτουριστικό γλυπτό (1913· εικ. 465).

Μπορεί στις αρχές του αιώνα το ενδιαφέρον για την κλασική Αρχαιότητα να έχει υποχωρήσει, το βρίσκουμε να μετατοπίζεται όμως εντυπωσιακά στην πρωτόγονη τέχνη και στους πρώιμους πολιτισμούς, όπου το μερίδιο της Ελλάδας με τα αρχαϊκά γλυπτά, την κυκλαδική, μυκηναϊκή και μινωική τέχνη είναι μεγάλο. Η μοντέρνα γλυπτική αλλά και σημαντικά ρεύματα της πρωτοπορίας θα ενσκύψουν σε αυτό το υλικό σαν σε μια νέα δεξαμενή πολύτιμων ερεθισμάτων.

Η Αρχαιότητα, ωστόσο, έχει και μιαν άλλη εμπλοκή στον χώρο της πρωτοπορίας μέσω των κλασικών μύθων. Πολλοί πρωτοποριακοί δημιουργοί της τέχνης και του λόγου (βλ. Απολινέρ, Κοκτό, Τζόις, Ματίς, Πικάσο, κυρίως οι υπερρεαλιστές) προχωρούν με ιδιαίτερη πρωτοτυπία σε νέες αναγνώσεις των ελληνικών μύθων με βαθιά επιρροή από τη σκέψη του Νίτσε και του Φρόιντ. Η πάλη του απολλώνιου και του διονυσιακού στοιχείου παίρνει δραματικές διαστάσεις, ενώ η ψυχαναλυτική ερμηνεία του μύθου του λαβύρινθου γίνεται το σύμβολο των αναζητήσεων στον κόσμο του ασυνείδητου. Οι ελληνικοί μύθοι παρέχουν σήματα και εμβλήματα σε κινήματα και καλλιτεχνικές τάσεις, όπως π.χ. η αποθέωση του Ορφέα για τον Απολινέρ, σύμβολο μιας νέας δυναμικής εποχής για τον λόγο και την τέχνη (ορφισμός), η μελαγχολική Αριάδνη σύμβολο εγκατάλειψης στον μεταφυσικό χώρο του Ντε Κίρικο (εικ. 475), ο Μινώταυρος σύμβολο των τυφλών ενστίκτων και των πιο σκοτεινών και ανεξερεύνητων δυνάμεων του ασυνείδητου για τον Πικάσο και άλλους ομότεχνούς του. Η χρήση αρχαίων συμβόλων από τους υπερρεαλιστές επαναπροσδιορίζει δυναμικά τον ρόλο και τη σημασία της τέχνης της Αρχαιότητας στο έργο σπουδαίων δημιουργών, όπως των Νταλί, Ερνστ, Μαγκρίτ, Ντελβό, Μασόν κ.ά.

Αν εξαιρέσουμε τα ρεύματα της καθαρής αφαίρεσης, η Αρχαιότητα θα έχει και πάλι σημαντικό μερίδιο στον διάλογο που ανοίγει με το παρελθόν το κίνημα του μεταμοντέρνου στη δεκαετία 1970-1980. Στον νέο πλουραλιστικό εκλεκτικισμό του μεταμοντέρνου κλίματος η επιστροφή στην παράδοση που αφανίζεται θα έχει πολύ χώρο για την Αρχαιότητα.