11.3.2. Ρέμπραντ: Είχε αυτό που οι αρχαίοι αποκαλούσαν «λειτουργία της ψυχής»

Ο Ρέμπραντ φαν Ρέιν (1606-1669) στην προτεσταντική Ολλανδία φοίτησε σε λατινικό σχολείο στο Λέιντεν. Είχε κλασική παιδεία (όχι όση ο Ρούμπενς), και απέκτησε στην κατοχή του λίγα εκμαγεία αρχαίων γλυπτών, καθώς και αρκετά χαρακτικά με αρχαία θέματα. Δέχθηκε την επίδραση του Καραβάτζιο, λάτρευε τη βενετσιάνικη ζωγραφική και θαύμαζε τον Τιτσιάνο. Η Αρχαιότητα δεν πρέπει να τον ενδιέφερε ιδιαίτερα, καθώς μόλις επτά πίνακές του έχουν μυθολογικά θέματα (δεκαετία 1630), ενώ κάποιοι ακόμη παριστάνουν αρχαίους θεούς, όπως την Αθηνά το 1635 (εικ. 407) ή αλληγορίες, με πηγή κυρίως το βιβλίο σχεδίων (schilder-boek) του Κάρελ φαν Μάντερ. Τα περισσότερα από αυτά τα έργα τα πραγματοποίησε στην αρχή της σταδιοδρομίας του, όπως το Ξάφνιασμα της Άρτεμης από τον Ακταίωνα και την Ανακάλυψη της εγκυμοσύνης της Καλλιστώς (εικ. 408) κ.ά. Στο Μάθημα ανατομίας του Δρ. Τουλπ (Αμστερνταμ· 1636), διακρίνουμε τη συνέχεια της μελέτης του ανθρώπινου κορμιού που ξεκίνησε στην Αναγέννηση (βλ. Μιχαήλ Άγγελο). Για να μελετήσει την απόδοση του γυναικείου σώματος, φιλοτέχνησε αρκετές φορές καθιστά ή ανακεκλιμένα γυμνά. Η ταύτιση της μορφής με ένα μυθολογικό πρόσωπο δεν έπαιζε τόσο σημαντικό ρόλο, όσο ο ερωτισμός που αναδεικνύεται συχνά με ιδιαίτερη έμφαση σε αυτά. Στη Δανάη του 1636 (εικ. 409) ανταγωνίζεται την περίφημη Δανάη του Τιτσιάνο (εικ. 386), σύμβολο αισθησιασμού, που δίνει την αφορμή στον Ρέμπραντ να αναμετρηθεί με το θέμα του ερωτικού γυμνού. Στον Αριστοτέλη με την προτομή του Ομήρου (αυτοπροσωπογραφία του ως φιλοσόφου;), παραγγελία του Αντόνιο Ρούφο (17ος αιώνας) για το ανάκτορό του στη Μεσσήνη της Σικελίας, συνδυάζει την ποίηση με τη φιλοσοφία (εικ. 410). Ο Ρέμπραντ δεν προσπαθεί να απεικονίσει τις μυθολογικές ιστορίες σύμφωνα με τα κλασικά πρότυπα, ούτε να προσθέσει γραφικές λεπτομέρειες. Δεν τον ενδιαφέρει η αναπαράσταση ή η αναγέννηση της κλασικής εποχής, αλλά αποδίδει τα μυθολογικά του θέματα με την προσωπική του πρωτοτυπία και ανανεωτική δύναμη, με μια μη συμβατική εικονογραφία: επικεντρώνει την προσοχή του στο συναίσθημα που βρίσκεται στο βάθος της ιστορίας, προτιμά να επιτείνει τη βιαιότητα των πράξεων και αντιδράσεων (βλ. Αρπαγή της Ευρώπης) και να καταργεί όλους τους φραγμούς στην απόδοση των συναισθημάτων που τις συνοδεύουν. Είχε αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν «λειτουργία της ψυχής». Ήξερε, όπως ο Σέξπιρ, να μπαίνει στο πετσί των ανθρώπων και να διεισδύει στην ψυχολογία τους.