9.2.4. Μαντέλια και Μποτιτσέλι

Ο Αντρέα Μαντένια (Πάντοβα 1431 - Μάντοβα 1506) είναι ο πρώτος που μελετά συστηματικά εκμαγεία αρχαίων έργων και ενσωματώνει στη ζωγραφική του αναφορές σε μνημεία της Αρχαιότητας. Μαθήτευσε στην Πάντοβα κοντά στον Φραντσέσκο Σκουαρτσιόνε (1394/1397-1468/1472), έναν φανατικό συλλέκτη αρχαίων και ζωγράφο που ταξίδεψε στην Ελλάδα τα χρόνια 1423-1428. Σε μια από τις τοιχογραφίες του μικρού παρεκκλησίου Οβετάρι της εκκλησίας των Ερεμιτανών στην Πάντοβα (περ. 1455), που καταστράφηκε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Μαντένια παρουσιάζει Το μαρτύριο του Αγίου Χριστοφόρου με εντυπωσιακή την προοπτική απόδοση του θέματος και με αναφορές, όπως και σε άλλα έργα του, σε μοτίβα και στοιχεία που μαρτυρούν ότι είχε σπουδάσει τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Το πρώτο μεγάλο του έργο όμως με αρχαίο θέμα είναι η περίφημη σειρά πινάκων με τον Θρίαμβο του Καίσαρα (περ. 1484· εικ. 354), έργο που προοριζόταν για τον διάκοσμο ή τη σκηνική επένδυση κάποιου θεάτρου στην αυλή των Γκονζάγκα στη Μάντοβα, σήμερα στο Hampton Court Palace στο Λονδίνο. Την εποχή αυτή στη Μάντοβα, στη Φεράρα και στη Ρώμη παίζονταν θεατρικά έργα με αρχαία θέματα, τα οποία αγαπούσαν ιδιαίτερα ηγεμόνες όπως ο Φραντσέσκο Γκονζάγκα (1466-1519) και ο Έρκολε ντα Φεράρα (περ. 1456-1519). Το 1472 παίχθηκε στο Palazzo Ducale της Μάντοβα ο Ορφέας του μεγάλου ουμανιστή της εποχής, του Άντζελο Πολιτσιάνο (1454-1494· εικ. 355). Θριαμβικές πομπές που μιμούνταν αρχαίες γίνονταν στην Αναγέννηση είτε για να πανηγυρίσουν οι ηγεμόνες πραγματικές νίκες, είτε για να εντυπωσιάσουν σε Καρναβάλια, σε γιορτές κτλ. Γνωρίζουμε π.χ. ότι ο Λορέντσο ο Μεγαλοπρεπής (Magnifico) των Μεδίκων μιμήθηκε στη Φλωρεντία τον θρίαμβο του Αιμιλίου Παύλου ή ότι ο Καίσαρ Βοργίας μιμήθηκε στη Ρώμη τον θρίαμβο του Ιουλίου Καίσαρα. Τέτοιες πομπές πρέπει να είχε δει ο Μαντένια στην εποχή του. Στον Θρίαμβο του Καίσαρα χρησιμοποιεί πολλές αρχαίες αναφορές, όπως θριαμβικά τόξα, την κολόνα του Τραϊανού, τον έφιππο ανδριάντα του Μάρκου Αυρηλίου κ.ά. Ωστόσο, για τη δημιουργία των συνθέσεών του φαίνεται ότι έχει αφετηρία μια γραπτή πηγή, τον Θρίαμβο του Σκιπίωνα, όπως τον περιγράφει ο Αππιανός (Punica, κεφ. 66).

Γύρω στο 1495-1496 ο Μαντένια ζωγραφίζει τον Παρνασσό (εικ. 356), ένα περίφημο έργο για το Στουντιόλο (Studiolo) της Ισαβέλας Ντ᾽ Έστε στη Μάντοβα (1474-1539, συζύγου του Φραντσέσκο Γκονζάγκα, δούκα της Μάντοβα), που κατέληξε στο Λούβρο το 1801. Στο έργο αυτό, κάτω από το ζευγάρι του Άρη και της Αφροδίτης και ανάμεσα στις μορφές του Απόλλωνα, του Ερμή και του Πήγασου, χορεύουν οι εννιά Μούσες, για τις οποίες ο Μαντένια χρησιμοποίησε παραλλαγμένο ένα σχέδιο του Κυριακού από την Ανκόνα (εικ. 348). Ο Μαντένια μελέτησε με πολλή προσοχή αναλογίες σε αρχαία έργα, αλλά και στη φύση, έτσι ώστε να μπορέσει να συστηματοποιήσει κανόνες και θεωρήματα αναλογιών και διαστάσεων για το ανθρώπινο σώμα, που κρατούσε ωστόσο ο ίδιος, όπως και οι μαθητές του, μυστικά και καλυμμένα.

Στο Περί ζωγραφικής ο Αλμπέρτι συνιστά στους ζωγράφους να μελετούν την ανθρώπινη φύση σε αρχαία αγάλματα. Έτσι ο Μποτιτσέλι σπεύδει να χρησιμοποιήσει σε έργα του πρότυπα από την αρχαία πλαστική, όπως το ρωμαϊκό σύμπλεγμα των Τριών Χαρίτων (το πρωτότυπο στη Βιβλιοθήκη του καθεδρικού ναού της Σιένα) στην Άνοιξη (εικ. 357· περ. 1477-1478), την πραξιτέλεια Αφροδίτη Medici (εικ. 358) στη Γέννηση της Αφροδίτης (εικ. 359· περ. 1483-1484) καθώς και στην Αφροδίτη (1482-1484), έργο της Σχολής του, σήμερα στο Βερολίνο (εικ. 360).

Ωστόσο, ο Μποτιτσέλι ζωγράφισε το 1495 το γνωστό του έργο Η συκοφαντία του Απελλή (εικ. 361) με βάση μια γραπτή πηγή, τη λεπτομερή περιγραφή που δίνει ο Λουκιανός για ένα περίφημο έργο του Απελλή, όπου ο αρχαίος ζωγράφος φαίνεται ότι είχε ζωγραφίσει μια σειρά από προσωποποιήσεις, για να υπερασπιστεί τον εαυτό του από τη συκοφαντία και τις διαβολές που του έγιναν. Ο Μποτιτσέλι εγκαινιάζει εδώ μια θεματική που θα ακολουθήσουν και άλλοι συνάδελφοι του σε μεταγενέστερες εποχές, δηλαδή την αναπαράσταση μεγάλων έργων ζωγραφικής της Αρχαιότητας με αφετηρία την περιγραφή τους σε κάποιο αρχαίο κείμενο. Στην επένδυση των τοίχων της αίθουσας του δικαστηρίου στο παραπάνω έργο ο Μποτιτσέλι ζωγραφίζει αρχαιοπρεπή αγάλματα, που μαρτυρούν τη χρήση τέτοιων στοιχείων σε εσωτερικούς χώρους της εποχής.