8.3.2. Τα αγάλματα του Μενάνδρου και του Δημοσθένη στην Αθήνα

Στο τέλος του 4ου και στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. οι Αθηναίοι πέρασαν δύσκολα χρόνια, καθώς αναγκάστηκαν να υποταχθούν αρχικά στον Κάσσανδρο και αργότερα στον Δημήτριο τον Πολιορκητή. Όμως η πόλη ήταν περήφανη για το ένδοξο παρελθόν της και για την πνευματική της ακτινοβολία, που τη χρωστούσε σε μεγάλο βαθμό στους τραγικούς και τους κωμικούς της ποιητές. Γύρω στο 330 π.Χ. ο ρήτορας Λυκούργος, υπεύθυνος τότε για τα οικονομικά της πόλης, είχε ανακατασκευάσει το θέατρο του Διονύσου και είχε στήσει κοντά στη σκηνή του χάλκινα αγάλματα των τριών μεγάλων τραγικών ποιητών του 5ου αιώνα, του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Είναι αλήθεια ότι τον 4ο αιώνα π.Χ. δεν υπήρχαν πια τραγικοί ποιητές τέτοιας αξίας. Η κωμωδία όμως ανθούσε και ο σημαντικότερος κωμικός ποιητής της εποχής ήταν ο Μένανδρος, που γοήτευε το κοινό με τα έργα του και υπήρξε ένας από τους πιο αγαπημένους θεατρικούς συγγραφείς της Αρχαιότητας. Όταν πέθανε ο Μένανδρος, το 290 π.Χ., οι Αθηναίοι αποφάσισαν να στήσουν ένα άγαλμά του στο θέατρο, κοντά σε εκείνα των μεγάλων τραγικών. Το άγαλμα αυτό μας είναι γνωστό από αντίγραφα και σώζεται επίσης η ψηλή βάση επάνω στην οποία ήταν στημένο. Έτσι ο Γερμανός αρχαιολόγος Klaus Fittschen κατόρθωσε να αποκαταστήσει το έργο με τη βοήθεια γύψινων εκμαγείων (εικ. 331). Από την επιγραφή στη βάση μαθαίνουμε ότι το πρωτότυπο χάλκινο άγαλμα ήταν έργο των γιων του Πραξιτέλη, του Τιμάρχου και του Κηφισοδότου. Ο ποιητής εικονίζεται καθιστός με ένα βιβλίο στο αριστερό χέρι, έτσι όπως θα καθόταν στο θέατρο για να παρακολουθήσει τις πρόβες των έργων του. Το ξυρισμένο πρόσωπο (μια μόδα που ξεκίνησε με τον Μέγα Αλέξανδρο) και τα εξατομικευμένα χαρακτηριστικά επιτρέπουν να θεωρήσουμε το κεφάλι πιστό πορτρέτο.

Το 287/286 π.Χ., μετά από πολλές πολιτικές και στρατιωτικές περιπέτειες, οι Αθηναίοι κατάφεραν να απαλλαγούν από την κυριαρχία των Μακεδόνων βασιλέων και να ανακτήσουν την ανεξαρτησία τους· τότε αποφάσισαν να τιμήσουν τον Δημοσθένη, τον άνθρωπο που στη διάρκεια του 4ου αιώνα είχε αγωνιστεί όσο κανένας άλλος εναντίον των Μακεδόνων (κυρίως ως αντίπαλος του Φιλίππου, αργότερα όμως και του Αλεξάνδρου) στην προσπάθειά του να ξαναδώσει στην Αθήνα την παλιά της δύναμη και επιρροή. Ο αγώνας ήταν μάταιος, γιατί η Αθήνα δεν διέθετε ούτε την οικονομική ευρωστία ούτε τη στρατιωτική δύναμη για να επιτύχει έναν τέτοιο στόχο. Αλλά ο Δημοσθένης ήταν ένθερμος πατριώτης και δεινός ρήτορας και συνέπαιρνε με τους λόγους του τους Αθηναίους. Έτσι οι Αθηναίοι, λίγα χρόνια αφού ξανακέρδισαν την ελευθερία τους, το 280 π.Χ., αποφάσισαν να στήσουν στη μέση της Αγοράς έναν ανδριάντα του Δημοσθένη, που είχε πεθάνει εξόριστος το 322 π.Χ. Ο ανδριάντας αυτός, έργο του γλύπτη Πολυεύκτου, μας παραδίδεται σε αντίγραφα (εικ. 332) και εικονίζει τον ρήτορα σε μια στάση περίσκεψης και λύπης, με κατεβασμένο το κεφάλι και σταυρωμένα τα χέρια μπροστά στην κοιλιά. Τη στάση αυτή τη συναντούμε στον 4ο αιώνα π.Χ. σε πενθούσες μορφές σε επιτύμβια μνημεία. Πρόθεση των Αθηναίων ήταν να δείξουν ότι, παρ᾽ όλη την πολιτική ήττα που είχε υποστεί, ο Δημοσθένης παρέμενε ένα φωτεινό παράδειγμα πατριωτισμού και αντίστασης στη μακεδονική κυριαρχία. Αυτήν ακριβώς την ιδέα εξέφραζε το επίγραμμα που ήταν χαραγμένο στη βάση του ανδριάντα: «Αν είχες, Δημοσθένη, δύναμη ίση με την κρίση σου, ποτέ δεν θα είχε κυβερνήσει τους Έλληνες ο Μακεδόνας Άρης (δηλαδή η στρατιωτική δύναμη των Μακεδόνων).» Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι τα χαρακτηριστικά του προσώπου του Δημοσθένη είναι αυθεντικά, αφού είναι αμφίβολο αν υπήρχαν στην Αθήνα άνθρωποι που τον θυμούνταν 42 χρόνια μετά τον θάνατό του. Αλλά όσοι έβλεπαν το άγαλμά του στην Αγορά θα ανακαλούσαν στη μνήμη τους τι άνθρωπος ήταν και πώς είχε προσπαθήσει να αλλάξει την πορεία της ιστορίας.