4.1.1. Ο «ζωγράφος του Βερολίνου»

Ο ταλαντούχος αγγειογράφος που είναι γνωστός ως «ζωγράφος του Βερολίνου» (έχουν υποθέσει ότι ίσως ονομαζόταν Γόργος) οφείλει το συμβατικό του όνομα σε έναν εξαιρετικής ποιότητας αμφορέα που σώζεται με το καπάκι του και βρίσκεται στο Μουσείο του Βερολίνου (εικ. 148). Το αγγείο χρονολογείται γύρω στο 490 π.Χ. Στην κύρια όψη εικονίζονται τρεις επάλληλες μορφές, δύο άνδρες και ένα ζώο. Στο πρώτο επίπεδο βλέπουμε έναν γυμνό σάτυρο, στεφανωμένο με κισσό, που στέκεται κρατώντας στο αριστερό χέρι μια βάρβιτο (έγχορδο όργανο με το οποίο συνόδευαν συνήθως το τραγούδι τους οι αοιδοί στα συμπόσια) και στο δεξί το πλήκτρο για να χτυπά τις χορδές· το όνομά του, Ορείμαχος, είναι γραμμένο προς τα αριστερά στο μαύρο φόντο. Πίσω από τον σάτυρο διακρίνεται ένα ζαρκάδι με υψωμένο το κεφάλι, που το καστανό τρίχωμά του αποδίδεται με αραιωμένο βερνίκι. Στο τρίτο επίπεδο φαίνεται ο Ερμής, ο αγγελιοφόρος των θεών (το όνομά του είναι γραμμένο προς τα δεξιά), ντυμένος με τα ρούχα του ταξιδιού, δηλαδή με κοντό χιτώνα και χλαμύδα· στα πόδια φοράει κλειστά υποδήματα (ἐμβάδες) με φτερά και κρατάει στο δεξί χέρι μια οινοχόη και στο αριστερό το κηρύκειο, μαζί με έναν κάνθαρο, αγγείο οινοποσίας που συνδέεται με τη λατρεία του Διονύσου. Η σύνθεση ξεχωρίζει για την εκπληκτική δεξιοτεχνία της. Οι τρεις μορφές επικαλύπτονται χωρίς να συγχέονται. Ο σάτυρος και ο Ερμής έχουν εντελώς διαφορετική στάση· ο πρώτος στέκεται πατώντας στο δεξιό σκέλος και έχοντας χαλαρό και λυγισμένο το αριστερό, και στρέφει το κεφάλι προς τα πίσω, ενώ ο δεύτερος περπατάει με γοργό βηματισμό εκτείνοντας τα χέρια. Ωστόσο, το στήσιμο και των δύο μορφών φανερώνει προσεκτική μελέτη της κίνησης του ανθρώπινου σώματος, που επιτυγχάνεται με τη μετατόπιση του βάρους από το ένα σκέλος στο άλλο. Έτσι ο σάτυρος, αν και στέκεται, φαίνεται έτοιμος να κινηθεί. Ο Ερμής πάλι πατάει γερά στο έδαφος με το ένα πόδι και ανασηκώνει το άλλο, δείχνοντας το γρήγορο και σταθερό βήμα του. Δημιουργείται η εντύπωση ότι ο Ερμής προσπερνά τον σάτυρο και ότι το ζαρκάδι προσπαθεί να τον ακολουθήσει.

Αυτή η σπουδή της κίνησης είναι σημάδι μεγάλης αλλαγής στην τέχνη, που θα τη συναντήσουμε και στην πλαστική. Είναι προφανές ότι στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. οι καλλιτέχνες αποδεσμεύτηκαν από τις συμβάσεις της αρχαϊκής εποχής και τόλμησαν κάτι εντελώς καινούργιο, να αποδώσουν τη δυναμική του ζωντανού και κινημένου ανθρώπινου σώματος. Η νέα αυτή προσέγγιση προϋποθέτει γνώσεις ανατομίας και μαθηματικών αλλά και διάθεση για πειραματισμούς και καινοτόμες λύσεις. Ο χαρακτήρας της παράστασης είναι διονυσιακός, αν και ο ίδιος ο Διόνυσος απουσιάζει. Ο ηλικιωμένος (όπως δείχνει το φαλακρό του μέτωπο) σάτυρος ανήκει στην ακολουθία του θεού του κρασιού και η περίτεχνη κόμμωση του, το στεφάνι από κισσό και η βάρβιτος που παίζει δείχνουν ότι συμμετέχει σε συμπόσιο. Στο συμπόσιο σπεύδει και ο Ερμής, για να προσφέρει σπονδή στον Διόνυσο. Το ζαρκάδι δείχνει ότι η σκηνή τοποθετείται στην άγρια φύση, όπου οι λατρευτές του Διονύσου συνήθιζαν να κάνουν τελετές προς τιμήν του. Με τον Διόνυσο σχετίζεται και το κλαδί με τα συμμετρικά κισσόφυλα και τους κορύμβους, που διακοσμεί τον λαιμό του αμφορέα.

Έργο του «ζωγράφου του Βερολίνου» είναι η διακόσμηση ενός ελικωτού κρατήρα που βρίσκεται σήμερα στην Καρλσρούη της Γερμανίας (εικ. 149). Εδώ το θέμα της κύριας όψης είναι παρμένο από τη λατρεία της Δήμητρας, που κέντρο της ήταν η Ελευσίνα. Από εκεί, όπως πίστευαν οι Αθηναίοι, ξεκίνησε η καλλιέργεια του σιταριού, την οποία μετέδωσε στους ανθρώπους η Δήμητρα, στέλνοντας τον Τριπτόλεμο, τον γιο του βασιλιά της Ελευσίνας Κελεού και της Μετανείρας, να μεταφέρει τα στάχυα πάνω σε φτερωτό άρμα. Στην παράσταση βλέπουμε τη θεά ντυμένη με χιτώνα και πέπλο, με πόλο στο κεφάλι, να παραδίδει τα στάχυα στον Τριπτόλεμο, που φοράει πλούσια ρούχα (χιτώνα και ιμάτιο), έχει τα μαλλιά του προσεκτικά χτενισμένα και, σαν βασιλόπουλο που είναι, κρατάει σκήπτρο στο δεξί χέρι. Η σκηνή διαδραματίζεται στο ιερό της θεάς, όπως δείχνει ο βωμός ανάμεσα στα δύο πρόσωπα με ίχνη από το αίμα των θυσιασμένων ζώων στις πλευρές του και ένα στεφάνι από φύλλα επάνω του. Και εδώ οι μορφές διαφέρουν ως προς τη στάση: Η Δήμητρα στέκεται ήρεμα με ελαφρά λυγισμένο το αριστερό σκέλος και προσφέρει τα στάχυα, ενώ ο Τριπτόλεμος, έτοιμος να αναχωρήσει, στρέφεται προς τη θεά για να δεχτεί το δώρο της. Αξιοπρόσεκτη είναι η διακόσμηση του λαιμού του κρατήρα με συμμετρικά ανθέμια και άνθη λωτού, και των ελικωτών λαβών με κισσόφυλλα.