3.1.6. Ο ώριμος μελανόμορφος ρυθμός και οι συνεχιστές του Κλιτία και του Εργοτίμου

Το αριστούργημα του Κλιτία και του Εργοτίμου, ο κρατήρας François, για τον οποίο μιλήσαμε διεξοδικά, αποτελεί αναμφισβήτητα ένα κορυφαίο επίτευγμα κεραμικής τέχνης και ζωγραφικής δεξιοτεχνίας, που όμοιό του δεν είχαν να επιδείξουν οι Κορίνθιοι κεραμείς. Ακολουθώντας τέτοια πρότυπα, η επόμενη γενιά των Αθηναίων αγγειοπλαστών και αγγειογράφων κατόρθωσε να εκτοπίσει τα κορινθιακά αγγεία και να μονοπωλήσει ουσιαστικά τη διεθνή αγορά των πολυτελών διακοσμημένων αγγείων, κυρίως εκείνων που σχετίζονταν με την κατανάλωση του κρασιού στα αριστοκρατικά συμπόσια. Έτσι, από τα μέσα περίπου του 6ου αιώνα π.Χ. και έπειτα, τα αττικά μελανόμορφα αγγεία εμφανίζονται πλέον σε όλα τα σημεία του μεσογειακού κόσμου, από τον Εύξεινο Πόντο ως το Γιβραλτάρ.

Μαθητής του Κλιτία και του Εργοτίμου ήταν ο αγγειοπλάστης και αγγειογράφος Νέαρχος, που υπογράφει έναν αποσπασματικά σωζόμενο κάνθαρο (μεγάλο αγγείο με το οποίο έπιναν κρασί) από την Ακρόπολη της Αθήνας. Στο μεγαλύτερο θραύσμα (εικ. 64) διακρίνεται ο Αχιλλέας (το όνομά του διαβάζεται) μπροστά στο άρμα του. Ο ήρωας χαϊδεύει τη χαίτη του πρώτου αλόγου, που το κρατάει από το χαλινάρι, καθώς ετοιμάζεται να ξαναρχίσει τον πόλεμο με τους Τρώες και τον Έκτορα, ο οποίος σκότωσε τον επιστήθιο φίλο του Πάτροκλο. Το επεισόδιο είναι παρμένο από τη ραψωδία Τ της Ιλιάδας, όπου ένα από τα άλογα μιλάει στον Αχιλλέα με ανθρώπινη φωνή, δείχνοντας πόσο στενή ήταν η σχέση του με τον κύριό του. Η ποιότητα της ζωγραφικής είναι εξαιρετική: η σταθερή γραμμή του σχεδίου, η δεξιοτεχνική χρήση της χάραξης και η άφθονη χρησιμοποίηση λευκού και ιώδους πρόσθετου χρώματος (που διακρίνονται παρά την κακή διατήρηση του αγγείου) φανερώνουν το ταλέντο και τις ικανότητες του Νεάρχου.

Προϊόν αθηναϊκού κεραμικού εργαστηρίου των χρόνων αυτών (550-540 π.Χ.) είναι ένας κιονωτός κρατήρας που προέρχεται από τη Σικελία και σήμερα βρίσκεται στη Νέα Υόρκη (εικ. 65). Το σχήμα του αγγείου, με το στρογγυλό, φουσκωτό σώμα, τον κοντό λαιμό και τις λαβές που μοιάζουν με κιονίσκους, είναι δημιούργημα Κορίνθιων κεραμέων που αντέγραψαν οι Αθηναίοι. Η παράσταση όμως, έργο του αγγειογράφου Λυδού, είναι χαρακτηριστικό δείγμα του αθηναϊκού μελανόμορφου ρυθμού. Θέμα της είναι η επιστροφή του Ηφαίστου στον Όλυμπο με τη συνοδεία του Διονύσου, που εικονίζεται ανάμεσα στους γλεντζέδες και χορευτές ακολούθους του, τους σατύρους και τις μαινάδες (τον λεγόμενο διονυσιακό θίασο). Το θέμα είναι ταιριαστό για αγγείο που χρησιμοποιούνταν στα συμπόσια και φανερώνει πόσο δημοφιλής γίνεται τα χρόνια αυτά στην Αθήνα —όπως και αλλού στην Ελλάδα— η λατρεία του θεού. Ο μύθος φανερώνει τη δύναμη του Διονύσου, που πέτυχε εκεί όπου είχε αποτύχει ο άγριος και βίαιος Άρης. Τη δύναμη αυτή την ανακάλυπταν οι άνθρωποι όχι μόνο όταν έρχονταν στο κέφι και μεθούσαν με το δώρο του θεού, το κρασί, αλλά και όταν παρακολουθούσαν τις οργιαστικές τελετές των γυναικών προς τιμήν του. Το μέγεθος και η ορμητική κίνηση των μορφών δίνουν στην παράσταση μιαν ασυνήθιστη για την εποχή ζωντάνια.

Στα ίδια χρόνια ανήκει μια μεγάλη κύλικα στο Μόναχο από την Ετρουρία, που την υπογράφουν δύο Αθηναίοι κεραμείς, ο Αρχικλής και ο Γλαυκίτης (εικ. 66). Το σώμα του αγγείου είναι μαύρο και οι παραστάσεις βρίσκονται σε μια ταινία που περιτρέχει το σώμα του στο ύψος των λαβών. Στη μια πλευρά εικονίζεται ένας μύθος που είχε ιδιαίτερη σημασία για τους Αθηναίους, η θανάτωση του Μινώταυρου από τον Θησέα. Ο Μινώταυρος, ανθρωποφάγο τέρας με κεφάλι ταύρου και σώμα ανθρώπου, ήταν γέννημα της γυναίκας του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα και ζούσε φυλακισμένο στο ανάκτορο της Κνωσού, στον Λαβύρινθο, από όπου ήταν αδύνατο να βγει όποιος έμπαινε. Οι Αθηναίοι, νικημένοι από τον Μίνωα, ήταν αναγκασμένοι να στέλνουν κάθε χρόνο επτά νέους και επτά νέες, τροφή για τον φοβερό Μινώταυρο. Ο φόρος του αίματος σταμάτησε όταν ο Θησέας, με τη βοήθεια της κόρης του Μίνωα, της Αριάδνης, που τον ερωτεύθηκε, κατάφερε να σκοτώσει το τέρας και να βγει από τον Λαβύρινθο. Στο κέντρο της πολυπρόσωπης παράστασης, όπου όλες οι μορφές έχουν ονόματα, ο Θησέας καταβάλλει τον Μινώταυρο, πλαισιωμένος από την Αριάδνη και την Αθηνά, η οποία δεν έχει όπλα αλλά κρατάει λύρα στο δεξί χέρι. Στην άλλη πλευρά του αγγείου εικονίζεται ο δημοφιλής σε όλη την Ελλάδα μύθος του κυνηγιού του Καλυδωνίου κάπρου.