2.7. Έργα από άλλα υλικά

Βεβαίως το πιο διαδεδομένο υλικό για τη δημιουργία έργων πλαστικής ήταν (όπως σε όλες τις περιόδους της Αρχαιότητας) ο πηλός. Τα πήλινα έργα, ανάγλυφα και ολόγλυφα, κατασκευάζονταν σχεδόν πάντοτε με μήτρες και είχαν συνήθως μικρό μέγεθος. Καθώς ο ψημένος πηλός διατηρείται πολύ καλά, τα έργα αυτά σώζονται σε μεγάλους αριθμούς και μας βοηθούν να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της πλαστικής και να διακρίνουμε τα ιδιαίτερα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά των τοπικών εργαστηρίων.

Ξέρουμε επίσης ότι ευρεία χρήση στην πλαστική είχε το ξύλο. Δυστυχώς το υλικό αυτό φθείρεται εύκολα και έτσι τα ξύλινα γλυπτά που μας έχουν σωθεί είναι ελάχιστα. Στην Ελλάδα ξύλινα αγαλμάτια έχουν βρεθεί στο Ηραίο της Σάμου, καθώς το ελώδες έδαφος του ιερού αυτού προσφέρει ένα υγρό περιβάλλον που ευνοεί τη διατήρηση του ξύλου. Ένα χαμένο σήμερα, πολύ όμορφο ξύλινο αγαλματίδιο θεάς από το Ηραίο της Σάμου, που μπορεί να χρονολογηθεί στο τρίτο τέταρτο του 7ου αιώνα π.Χ., μας δίνει μια εικόνα της ξυλογλυπτικής των χρόνων αυτών (εικ. 55). Ότι η εικονιζόμενη γυναίκα είναι θεά, πιθανότατα η Ήρα, το συμπεραίνουμε από τον ψηλό και πλούσια διακοσμημένο πόλο που φοράει στο κεφάλι.

Οφείλουμε επίσης να αναφέρουμε τα γλυπτά από ελεφαντόδοντο. Είδαμε ότι ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ. το πολύτιμο αυτό υλικό, που έφτανε στην Ελλάδα κυρίως από την Αφρική μέσα από μακριούς εμπορικούς δρόμους, χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή έργων πλαστικής. Τα γλυπτά αυτά διακοσμούσαν συνήθως πολυτελή αντικείμενα από ξύλο. Κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. ένα σημαντικό κέντρο παραγωγής ελεφαντοστέινων πλακιδίων με ανάγλυφες παραστάσεις υπήρχε στη Λακωνία: το μεγαλύτερο σύνολο τέτοιων πλακιδίων προέρχεται από το ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Σπάρτη. Ως υποκατάστατο για το ακριβό και δυσεύρετο ελεφαντόδοντο χρησιμοποιούνταν συχνά το κόκαλο. Το ωραιότερο ίσως ανάγλυφο αυτής της κατηγορίας προέρχεται από το Ηραίο της Σάμου και εικονίζει ένα θέμα που το συναντήσαμε ήδη, τον αποκεφαλισμό της Μέδουσας από τον Περσέα (εικ. 56). Ανεξάρτητα από τον τόπο εύρεσης, το πλακίδιο είναι πιθανότατα λακωνικό έργο.

Ένα εξαιρετικής ποιότητας δείγμα πρώιμης πλαστικής από ελεφαντόδοντο είναι το αγαλμάτιο ενός χορευτή με λυγισμένα σκέλη, που βρέθηκε στο Ηραίο της Σάμου (εικ. 57). Το αγαλμάτιο αυτό θεωρείται ότι ήταν το ένα από τα δύο πλευρικά στηρίγματα μιας ξύλινης κιθάρας και έχει υποστηριχθεί με πειστικά επιχειρήματα ότι είναι έργο κρητικού εργαστηρίου.

Αξίζει τέλος να μνημονεύσουμε ένα ελεφαντοστέινο γλυπτό από τους Δελφούς για το εικονογραφικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει (εικ. 58). Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα που, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, διακοσμούσε ένα πολυτελές έπιπλο και εικονίζει έναν όρθιο αγένειο θεό (πιθανότατα τον Απόλλωνα, αφού βρέθηκε στους Δελφούς), ντυμένο με κοντό χιτώνα και επενδύτη, που κρατάει στο δεξί χέρι ένα ακόντιο και ακουμπάει το αριστερό επάνω στο κεφάλι ενός μεγάλου αιλουροειδούς (λιονταριού ή πάνθηρα), το οποίο ορθώνεται δίπλα του. Η ενδυμασία και τα εικονογραφικά χαρακτηριστικά της μορφής καθώς και ο τύπος του ζώου συνδέουν το έργο με τη νεοχεττιτική τέχνη της κεντρικής Μικράς Ασίας του πρώτου μισού του 7ου αιώνα π.Χ. Ωστόσο, κάποια διακοσμητικά στοιχεία, ειδικά ο μαίανδρος στη βάση του γλυπτού, οδηγούν σε ένα ιωνικό εργαστήριο των μικρασιατικών παραλίων. Αν πράγματι το έργο αυτό προέρχεται από μια πόλη της ανατολικής Ιωνίας, όπως η Μίλητος ή η Έφεσος, είναι ένα ενδιαφέρον παράδειγμα για πολιτιστικές ζυμώσεις που συντελούνταν στην περιοχή αυτή κατά τον 7ο αιώνα π.Χ.