1.9. Η αρχιτεκτονική του 9ου και του 8ου αιώνα π.Χ.: Λίθοι, πλίνθοι, ξύλα

Τα αρχιτεκτονικά λείψανα της περιόδου των «Σκοτεινών Αιώνων» είναι σχετικά φτωχά. Αυτό οφείλεται στο σχετικά μικρό μέγεθος των οικοδομημάτων (με σπάνιες εξαιρέσεις, όπως το ἡρῶον στο Λευκαντί της Εύβοιας) και στη χρήση φθαρτών υλικών. Ο τρόπος χτισίματος ήταν σχετικά απλός: επάνω σε μια βάση από ακατέργαστες ή πρόχειρα δουλεμένες πέτρες υψώνονταν τοίχοι φτιαγμένοι από ωμές πλίνθους, με ενίσχυση από ξυλοδεσιές, όπου χρειαζόταν. Δεν υπήρχαν βαθιά θεμέλια, γιατί τέτοιες ελαφρές κατασκευές δεν έχουν ανάγκη από ισχυρή θεμελίωση. Η στέγη τις περισσότερες φορές ήταν δίριχτη με αρκετή κλίση, φτιαγμένη από άχυρα ή καλάμια τοποθετημένα επάνω σε ξύλινο σκελετό. Η είσοδος βρισκόταν συνήθως στη μία στενή πλευρά· στο σημείο αυτό οι πλαϊνοί τοίχοι προεξείχαν λίγο, δημιουργώντας ένα στέγαστρο, που στηριζόταν και σε ξύλινους στύλους τοποθετημένους ανάμεσα στους τοίχους. Η πίσω πλευρά ήταν αψιδωτή, σχημάτιζε δηλαδή καμπύλη. Κατόψεις με καμπύλες αντί για γωνίες είναι χαρακτηριστικές για κτίσματα με στέγη από άχυρα ή καλάμια. Λείψανα τέτοιων οικημάτων έχουν βρεθεί σε αρκετές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας και πιστεύουμε ότι ήταν κατοικίες, καθώς δεν υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη δημόσιων κτηρίων στην πρώιμη αυτή εποχή. Διαφορετικό τρόπο δόμησης με μεγαλύτερη χρήση της πέτρας και επίπεδες στέγες συναντούμε σε νησιωτικούς οικισμούς, όπως είναι η Ζαγορά της Άνδρου (εικ. 7). Γνωρίζουμε όμως ότι υπήρχαν επίσης ιερά οικήματα, που ονομάζονταν ναοί, κατασκευασμένα στο πρότυπο των κατοικιών. Η λέξη ναός παράγεται από το ρήμα ναίω "κατοικώ" και σημαίνει την κατοικία της θεότητας, την παρουσία της οποίας μέσα στο οίκημα δήλωνε ένα ομοίωμά της, που οι αρχαιολόγοι το ονομάζουν λατρευτικό άγαλμα.

Από οικοδομήματα όπως αυτά που περιγράψαμε η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως τη θεμελίωση, αφού το μόνο που έχει διατηρηθεί είναι οι λίθινες βάσεις, στις οποίες στηρίζονταν οι τοίχοι. Έχουν σωθεί όμως πήλινα ομοιώματα που μας δίνουν μια αρκετά σαφή εικόνα για τη μορφή της ανωδομής. Τα ομοιώματα αυτά ήταν αναθήματα σε ιερά· τα περισσότερα έχουν βρεθεί στο Ηραίο της Σάμου, στο Ηραίο του Άργους (εικ. 28) και στο Ηραίο της Περαχώρας στην περιοχή του Ισθμού, απέναντι από την Κόρινθο. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι προέρχονται από ιερά της Ήρας, καθώς αυτή ήταν η θεά που προστάτευε τις παντρεμένες γυναίκες και το σπιτικό τους. Για τον λόγο αυτό τα προπλάσματα ερμηνεύονται συνήθως ως ομοιώματα κατοικιών. Δεν αποκλείεται όμως κάποια από αυτά να εικονίζουν ναούς, οι οποίοι κατασκευάζονταν, όπως είδαμε, με τον ίδιο τρόπο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διακόσμηση των πήλινων προπλασμάτων με γεωμετρικά μοτίβα όμοια με εκείνα των γεωμετρικών αγγείων, η οποία βοηθάει στη χρονολόγησή τους και ενισχύει την ερμηνεία των γεωμετρικών διακοσμητικών μοτίβων ως σχηματοποιημένων φυτικών και άλλων κοσμημάτων, αφού στην περίπτωση αυτή μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αποδίδονται σχηματικά τα υλικά και ο τρόπος κατασκευής.

Λίθινα θεμέλια ναών της γεωμετρικής εποχής με αψιδωτή κάτοψη και ανωδομή από φθαρτά υλικά έχουν έρθει στο φως σε αρκετά μέρη της Ελλάδας: στη Σπάρτη, στις Μυκήνες, στην Περαχώρα (στην περιοχή του Ισθμού της Κορίνθου), στην Ελευσίνα, στο Θέρμο της Αιτωλίας, στην Ερέτρια, στη Σάμο. Τα λείψανα αυτά σε συνδυασμό με τα πήλινα ομοιώματα μας δίνουν μια εικόνα για τη μορφή που είχαν οι παλαιότεροι ελληνικοί ναοί. Οι κατοικίες των ανθρώπων δεν ήταν πολύ διαφορετικές κατασκευαστικά. Από τους ναούς του 8ου αιώνα π.Χ. ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει εκείνος του Απόλλωνα, της Άρτεμης και της Λητώς στη Δρήρο της ανατολικής Κρήτης, μέσα στον οποίο βρέθηκαν τα αγάλματα των τριών θεοτήτων (εικ. 29, 30), που ήταν σφυρήλατα, είχαν δηλαδή έναν ξύλινο πυρήνα καλυμμένο με σφυρηλατημένο έλασμα χαλκού. Ενδιαφέρον στοιχείο είναι η παρουσία βωμού στο εσωτερικό του ναού, που δηλώνει ότι κάποιες τελετουργίες γίνονταν μέσα. Η συνήθεια αυτή εγκαταλείφθηκε αργότερα με ελάχιστες μόνο εξαιρέσεις.