3.1. Η ελληνική ταυτότητα

Η αρχαία άποψη, σύμφωνα με την οποία ο Αλέξανδρος συνέλαβε το μεγαλεπήβολο σχέδιο να εξελληνίσει τον κόσμο μέσα από τις κατακτήσεις του, αμφισβητείται από τους νεότερους ιστορικούς. Ο Πλούταρχος (Ηθικά 328d) αναφέρει χαρακτηριστικά: Ο Αλέξανδρος εκπολίτισε την Ασία — διαβαζόταν ο Όμηρος, και τα παιδιά των Περσών και των Σουσιανών και των Γεδρώσιων απήγγειλαν τις τραγωδίες του Ευριπίδη και του Σοφοκλή. Σήμερα επικρατεί η αντίληψη ότι οι Έλληνες ούτε επέβαλαν με τη βία τον ελληνικό πολιτισμό ούτε παραγκώνισαν τις ξένες, κυρίως ανατολικές κουλτούρες, με τις οποίες ήρθαν σε επαφή. Ωστόσο ο ελληνικός πολιτισμός ήταν κυρίαρχος, και σταθερή επιδίωξη όσων ήθελαν να ανέλθουν κοινωνικά και πολιτικά ήταν ο «ελληνισμός».

Οι Έλληνες, που κατά κανόνα αποτελούσαν την ανώτερη τάξη των αξιωματούχων γύρω από τον μονάρχη, ή ακόμα καλούνταν να ιδρύσουν νέες «ελληνικές» πόλεις στα εδάφη της αχανούς αυτοκρατορίας, έφερναν μαζί τους, όπως ήταν αναμενόμενο, τα δικά τους ήθη και θεσμούς. Η ελληνική παιδεία και γλώσσα, οι θεοί τους, οι φιλοσοφικές τους απόψεις, οι αντιλήψεις τους για τη δημοκρατία και το δίκαιο, ο ελληνικός τρόπος ζωής, θεσμοί όπως το συμπόσιο και το γυμνάσιο, οι μνήμες της μητρόπολης, η αναγωγή σε αρχαϊκές γενεαλογίες και οίκους, ακόμη και η διατήρηση του πατριδωνυμικού, ενίσχυαν την ταυτότητα των αποίκων έναντι των ντόπιων πληθυσμών.

Ένα παράδειγμα που δείχνει με γλαφυρό τρόπο πώς συνυπήρχαν οι Έλληνες με τους ντόπιους προέρχεται από το Ειδύλλιο 15 του Θεοκρίτου με τίτλο Συρακόσιαι ἢ Ἀδωνιάζουσαι. Στο πρώτο απόσπασμα αντικατοπτρίζεται ένα αίσθημα ανωτερότητας έναντι των Αιγυπτίων [μετάφραση Θ.Κ. Στεφανόπουλος, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΕ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ 160]:

Έχεις κάνει πολλά καλά, Πτολεμαίε, από τότε που ο πατέρας σου βρίσκεται στη χορεία των αθανάτων. Κανένας κακοποιός δεν επιτίθεται στους περαστικούς, γλιστρώντας ύπουλα με τον τρόπο των Αιγυπτίων, τα παιχνίδια που έπαιζαν πριν, άντρες που έχουν την απάτη στο αίμα τους, πάρε τον ένα και χτύπα τον άλλον, θλιβερά υποκείμενα, καταραμένη φάρα. Λίγο παρακάτω αναφύεται και το τοπικιστικό πνεύμα των γυναικών από τις Συρακούσες: Κρατάμε από την Κόρινθο, όπως και ο Βελλεροφών. Μιλάμε τη γλώσσα των Πελοποννησίων· δικαιούνται, φαντάζομαι, οι Δωριείς να μιλούν δωρικά…

Αυτή ωστόσο ήταν μία από τις στάσεις που μπορούσαν να υιοθετήσουν οι Έλληνες στην μετά Αλέξανδρο εποχή — και ίσως όχι η πιο διαδεδομένη.

Βιβλιογραφία:

· F.W. Walbank. 1999. Ο ελληνιστικός κόσμος. Μετάφρ. Τ. Δαρβέρης. Επιμ. Λ. Μανωλόπουλος & Π. Νίγδελης. Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

· H. Gehrke. 2000. Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου. Μετάφρ. Ά. Χανιώτης. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

· G. Shipley. 2012. Ο ελληνικός κόσμος μετά τον Αλέξανδρο. Μετάφρ. Μ. Ζαχαριάδου. Αθήνα: ΜΙΕΤ.