4.1. Το αστικό περιβάλλον

Το τέλος της κλασικής εποχής σημαίνει και το τέλος της κοινωνικής ζωής στο κλειστό σύστημα της πόλης-κράτους. Στα ελληνιστικά χρόνια η μεγαλούπολη (και ιδίως η μυθική Αλεξάνδρεια των Πτολεμαίων) γίνεται το νέο κέντρο γύρω από το οποίο οργανώνεται η ζωή του πολίτη∙ ειδικά για τους μετέχοντες στον ελληνικό πολιτισμό η μεγαλούπολη, κοντά στα καινούρια θεάματα και τις νέες λατρείες της, προσφέρει μια σειρά από παραδοσιακούς θεσμούς όπως η παλαίστρα, το γυμνάσιο και το συμπόσιο.

Είναι σπάνιες οι ευθείες αναφορές στη σύγχρονη Αλεξάνδρεια, αφού οι ελληνιστικοί ποιητές αντλούν κατά κανόνα τη θεματογραφία τους από τον μύθο. Υπάρχουν όμως κι εδώ κάποιες ενδιαφέρουσες εξαιρέσεις, όταν για παράδειγμα ο επιγραμματοποιός Ποσείδιππος μαρτυρεί την κατασκευή του περίφημου Φάρου κάπου στο 290 π.Χ. ή γράφει αναθηματικά επιγράμματα για τον ναό της Αρσινόης-Αφροδίτης στο Ζεφύριον. Μια φευγαλέα αλλά σημαντική αναφορά στο Σεραπείον γίνεται στον πρώτο Ίαμβο του Καλλιμάχου, αφού σε αυτόν τον χώρο προσκαλεί ο «αναστημένος» υποτίθεται Ιππώνακτας τους σοφούς του Αλεξανδρινού Μουσείου για να τους επιπλήξει.

Ωστόσο, η αναπαράσταση του αστικού βίου, με έμφαση στους λαϊκούς και ταπεινούς του εκπροσώπους, δεν είναι πουθενά τόσο γλαφυρή όσο στον Θεόκριτο. Οι τρεις αστικοί του μίμοι (Ειδύλλιο 2 Φαρμακεύτρια, 14 Αἰσχίνας καὶ Θυώνιχος και Ειδύλλιο 15 Συρακόσιαι ἢ Ἀδωνιάζουσαι) απαθανατίζουν την καθημερινή ζωή στην ελληνιστική μεγαλούπολη με τα πιο ζωηρά χρώματα. Η Φαρμακεύτρια είναι μια ερωτική ιστορία με πρωταγωνίστρια τη Σιμαίθα, μια γυναίκα ελευθέρων ηθών που ζει σε μια μεγάλη πόλη και βιώνει τον έρωτα σε σημεία-κλειδιά του αστικού χώρου, το θρησκευτικό πανηγύρι και την παλαίστρα. Στο Ειδύλλιο 14 δύο μεσήλικες, με αφορμή την ερωτική απογοήτευση του ενός, συζητούν για την αίγλη του Πτολεμαϊκού βασιλείου και της αυλής του. Η κορυφαία όμως μαρτυρία για τον αλεξανδρινό βίο προέρχεται από το Ειδύλλιο 15. Εδώ δύο γυναίκες δωρικής καταγωγής, από τις Συρακούσες, κάνουν ένα διάλειμμα από τις δουλειές του σπιτιού και τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις και ξεχύνονται στους δρόμους της πολύβουης Αλεξάνδρειας. Τελικός τους προορισμός είναι το παλάτι των Πτολεμαίων όπου τελούνται με ιδιαίτερη χλιδή τα Ἀδώνια. Η εικόνα του πολυσύχναστου δρόμου είναι από τις πιο εντυπωσιακές σε ολόκληρη την ελληνιστική ποίηση [Θεόκριτος, Ειδύλλιο 15, μετάφραση Θ.Κ. Στεφανόπουλος, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΕ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ 160]:

Ω θεοί, τι κόσμος και λαός. Πώς και πότε να περάσουμε τούτο το κακό; Μυρμηγκομάνι αναρίθμητο και αμέτρητο. Έχεις κάνει πολλά καλά, Πτολεμαίε, από τότε που ο πατέρας σου βρίσκεται στη χορεία των αθανάτων. Κανένας κακοποιός δεν επιτίθεται στους περαστικούς, γλιστρώντας ύπουλα με τον τρόπο των Αιγυπτίων…

Κείμενα:

· Θεόκριτος, Ειδύλλιο 2 Φαρμακεύτρια

· Θεόκριτος, Ειδύλλιο 14 Αἰσχίνας καὶ Θυώνιχος και Ειδύλλιο

· Θεόκριτος, Ειδύλλιο 15 Συρακόσιαι ἢ Ἀδωνιάζουσαι

· Καλλίμαχος, Ία. 1 (Το Μουσείο της Αλεξάνδρειας)