1.2. Το ποιητικό μανιφέστο του Καλλιμάχου

Ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος (ακμή 285-246 π.Χ.) είναι ο εισηγητής της Αλεξανδρινής νεωτερικής ποίησης και το πρότυπο του κινήματος των poetae novi στη Ρώμη υπό τον Κάτουλλο αλλά και της ρωμαϊκής ελεγείας από τον Προπέρτιο ως τον Οβίδιο. Πρέσβευε τη σύνθεση λογιότητας και ποίησης, θέτοντας ως προϋπόθεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας τη λεπτότητα και την καθαρότητα. Ταυτισμένος σχεδόν με το Μουσείο (ανήκε στην αυλή του Πτολεμαίου Β΄ του Φιλάδελφου) και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (αν και ποτέ δεν ανέλαβε επίσημα τα καθήκοντα του Βιβλιοθηκάριου), ο Καλλίμαχος ήταν λόγιος, γραμματικός, λεξικογράφος, παραδοξογράφος, ποιητής — μία πολύπλευρη προσωπικότητα που αναγνωρίστηκε ως αρχηγέτης μιας μοντερνιστικής επανάστασης στην ποίηση αλλά και προκάλεσε τον φθόνο πολλών από τους ομοτέχνους του.

Αυτούς τους τελευταίους τους αποκαλεί περιφρονητικά «Τελχίνες» στο κατεξοχήν προγραμματικό κείμενό του, τον ποιητολογικού περιεχομένου Πρόλογο των Αιτίων [Καλλίμαχος, Αίτ. απ.1, μετάφραση Θ.Δ. Παπαγγελής, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΕ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ 157]:

Οι Τελχίνες, αυτοί οι αδαείς που δεν αξιώθηκαν τη φιλία της Μούσας … μουρμουρίζουν για την ποίησή μου. Μου καταμαρτυρούν ότι δεν άπλωσα ποίημα ενιαίο και συνεχές σε πολλές χιλιάδες στίχους περί βασιλέων και ηρώων, αλλά κλώθω, λέει, του τραγουδιού το νήμα λιγοστό σαν το μικρό παιδί, ενώ μετράω δεκαετίες ουκ ολίγες.

Σύμφωνα με έναν αρχαίο κατάλογο σε αυτούς περιλαμβάνονται οι επιγραμματοποιοί Ασκληπιάδης ο Σάμιος και Ποσείδιππος από την Πέλλα καθώς και ο περιπατητικός Πραξιφάνης ο Μυτιληναίος. Εναντίον τους ο Καλλίμαχος αντιπαρατάσσει τους δικούς του λογοτεχνικούς κανόνες, αποτυπωμένους σε μια σειρά από όρους —ὀλίγος, λεπταλέος, γλυκύς, λιγύς, σοφίη και τέχνη—, καθώς και σε εύγλωττες μεταφορές, όπως του ποιητή-τζίτζικα και του στενού, απάτητου μονοπατιού της νέας ποίησης.

Φαίνεται ότι ο κύριος στόχος του Καλλιμάχου ήταν η στομφώδης ποίηση που γραφόταν κατά απομίμηση των μεγάλων ποιητών του παρελθόντος και κυρίως του ομηρικού έπους. Η άποψη ότι ο Καλλίμαχος στρεφόταν ενάντια στους ομηρίζοντες επικούς ποιητές της εποχής του μπορεί σήμερα να απορρίπτεται από την έρευνα ως υπερβολική, ωστόσο αποτελούσε έναν ζωντανό θρύλο ήδη από τα χρόνια του ποιητή. Σύμφωνα με τις αρχαίες βιογραφίες μάλιστα, ο Καλλίμαχος απέρριψε ως κακόγουστο ομηρίζον έπος τα Αργοναυτικά του μαθητή του Απολλώνιου Ρόδιου κι εκείνος σε απάντηση του αφιέρωσε ένα αιχμηρό δίστιχο [ΑΠ. 11.275 μετάφραση Ε. Σιστάκου]:

Ο Καλλίμαχος, το κάθαρμα, ο απατεώνας, ο ξύλινος νους∙ ο υπαίτιος, ο που συνέθεσε τα Αίτια Καλλίμαχος.

Ακόμη κι αν η διαμάχη με τον Απολλώνιο θεωρείται πλέον ένα πλασματικό ανέκδοτο, η αντίθεση του Καλλιμάχου προς την πολύστιχη, μακροσκελή ποίηση χωρίς την εκλεπτυσμένη προσοχή στη λεπτομέρεια ήταν πέρα για πέρα πραγματική. Στον Καλλίμαχο αποδίδεται η φράση (απ. 465 Pf.) το μεγάλο βιβλίο είναι μεγάλη συμφορά, ενώ τα αρχαία σχόλια μαρτυρούν ότι το επύλλιό του Ἑκάλη γράφτηκε ως απάντηση σε εκείνους που τον κατηγορούσαν ότι δεν μπορούσε να γράψει ένα μεγάλο ποίημα. Εκτός από τη λεπτότητα, τα καλλιμαχικά ιδεώδη περιλαμβάνουν την εμμονή στην καθαρότητα, την υποστήριξη της πολυείδειας, την αποφυγή των ηρωικών θεμάτων και την εμμονή στις μικρές ποιητικές φόρμες όπως το επίγραμμα.

Κείμενα:

· Καλλίμαχος, Πρόλογος στα Αίτια (Το ποιητικό μανιφέστο)

· Καλλίμαχος, 'Υμν. Απόλλ. 105-113 (Η θεωρία της ποιητικής καθαρότητας)

· Καλλίμαχος, Ία. 13 (Υπεράσπιση της πολυειδείας στην ποίηση)

· Καλλίμαχος, Επίγραμμα 28 (Η απόρριψη του κύκλιου έπους)

Βιβλιογραφία:

· M. Fantuzzi & R. Hunter. 2002. Ο Ελικώνας και το Μουσείο. Η ελληνιστική ποίηση από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως την εποχή του Αυγούστου. Μετάφρ. Δ. Κουκουζίκα & Μ. Νούσια. Αθήνα: Πατάκης, 93-161.

· G.O. Hutchinson. 2007. Ελληνιστική ποίηση. Μετάφρ. Λ. Χατζηκώστα. Αθήνα: Καρδαμίτσα, 37-97.

· Φ.Π. Μανακίδου & Κ. Σπανουδάκης (επιμ.). 2008. Αλεξανδρινή Μούσα. Συνέχεια και νεωτερισμός στην ελληνιστική ποίηση. Αθήνα: Gutenberg, 183-219.