4.4. Ελεγεία

Αρχικά ἔλεγος ονομαζόταν ένα είδος θρηνητικού τραγουδιού, ωστόσο στη συνέχεια ο όρος ἐλεγεία δήλωνε γενικότερα κάθε ποίημα γραμμένο σε ελεγειακό μέτρο (δηλαδή στο λεγόμενο «ελεγειακό δίστιχο» αποτελούμενο από έναν δακτυλικό εξάμετρο και έναν δακτυλικό πεντάμετρο). Ήδη από τα μέσα του 7ου αι. και καθόλη τη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής η ελεγειακή ποίηση γνωρίζει μεγάλη άνθηση στην Ιωνία παράλληλα με την καθαυτό εξαμετρική∙ είναι μια ποίηση κατάλληλη για κάθε είδους κοινωνική περίσταση και με ποικίλο περιεχόμενο-συμποτικό και γνωμικό όπως του Θεόγνη, προτρεπτικό όπως του Καλλίνου και του Τυρταίου, σατιρικό όπως του Ξενοφάνη, πολιτικο-φιλοσοφικό όπως του Σόλωνα.

Η ελληνιστική περίοδος βρίσκει στην ελεγεία το όχημα της νεωτερικότητας. Στον προγραμματικό Πρόλογο των Αιτίων, ο Καλλίμαχος εισάγει την περίφημη σύγκριση μεταξύ της «καλής» και της «κακής» ελεγείας, μια σύγκριση που θα μπορούσε να αφορά μια σειρά από πολύστιχες και πιο σύντομες ερωτικές ή/και μυθολογικές ελεγείες όπως η Ναννώ του Μίμνερμου (τέλη 7ου αι. π.Χ.), η Λύδη του Αντιμάχου (τέλη 4ου αι. π.Χ.) και η Δήμητρα του Φιλίτα (4ος-3ος αι. π.Χ.) [Καλλίμαχος, Αίτ. απ.1, μετάφραση Θ.Δ. Παπαγγελής, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΕ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ 157]∙ αυτός ο τελευταίος, ο Φιλίτας από την Κω, θεωρείται και ο εμπνευστής της ελληνιστικής ελεγείας με τον εκλεπτυσμένο, λόγιο χαρακτήρα. Ο Καλλίμαχος δίνει τη δική του εκδοχή για το ύφος και το περιεχόμενο της ελεγειακής ποίησης με το έργο του Αίτια σε 4 βιβλία. Εδώ φιλοξενούνται αυτοτελή αφηγηματικά ποιήματα με μυθολογικό θέμα και αιτιολογική αιχμή, ενταγμένα σε μια χαλαρά αρθρωμένη συλλογή καταλογικού χαρακτήρα. Ανάμεσα στις καλλιμαχικές ελεγείες ξεχωρίζουν η ερωτική ιστορία του Ακόντιου και της Κυδίππης και η «Κόμη της Βερενίκης», ένα ποίημα για τον καταστερισμό του πλοκάμου της Βερενίκης της Β΄, συζύγου του Πτολεμαίου Γ΄ του Ευεργέτη.

Η ελεγεία στο πλαίσιο της καλλιμαχικής ποιητικής σύντομα απέκτησε κάποια διακριτά χαρακτηριστικά: η ελληνιστική ελεγεία πραγματεύεται «ρομαντικά» επεισόδια από τον ελληνικό μύθο, με έμφαση στη σκιαγράφηση των ανθρωπίνων συναισθημάτων και με μία λόγια επένδυση μυθολογικού ή αιτιολογικού προσανατολισμού. Μια σειρά από καταλογικές συνθέσεις αποτελούμενες από ελεγείες επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Το Λεόντιον του Ερμησιάνακτα σε 3 βιβλία και οι Ἕρωτες ἢ Καλοί του Φανοκλή αφηγούνται διάσημους έρωτες σε καταλογικά αρθρωμένες ελεγείες. Υπήρχαν ωστόσο και ενιαία ελεγειακά ποιήματα, όπως η Ηριγόνη του Ερατοσθένη.

Η ελληνιστική ελεγεία σύντομα μεταφέρθηκε στη Ρώμη. Μεσολαβητής ήταν πιθανότατα ο Παρθένιος από τη Νίκαια (1ος αι. π.Χ.) που συνέλεξε υλικό για ελεγείες σε μια πεζή συλλογή με τον τίτλο Ἐρωτικά Παθήματα. Η υποκειμενική ερωτική ελεγεία του Κορνήλιου Γάλλου, και αργότερα του Προπέρτιου και του Οβιδίου, ήταν πιθανότατα μετεξέλιξη της αλεξανδρινού τύπου ελεγείας.

Κείμενα:

· Καλλίμαχος, Αίτια απ.1 (Τα πρότυπα της νεωτερικής ελεγείας)

· Καλλίμαχος, Αίτια απ. 67-75 (Η ελεγεία του Ακόντιου και της Κυδίππης)

· Καλλίμαχος, Αίτια απ. 110 (Η κόμη της Βερενίκης)

Βιβλιογραφία:

· M. Fantuzzi & R. Hunter. 2002. Ο Ελικώνας και το Μουσείο. Η ελληνιστική ποίηση από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως την εποχή του Αυγούστου. Μετάφρ. Δ. Κουκουζίκα & Μ. Νούσια. Αθήνα: Πατάκης, 93-161.

· N. Hopkinson. 2005. Ανθολογία ελληνιστικής ποίησης. Μετάφρ. Α. Τάτση. Αθήνα: Μεταίχμιο, 105-138 και 224-228.

· Φ.Π. Μανακίδου & Κ. Σπανουδάκης (επιμ.). 2008. Αλεξανδρινή Μούσα. Συνέχεια και νεωτερισμός στην ελληνιστική ποίηση. Αθήνα: Gutenberg, 273-324.