3.3. Η χρήση των κυρίων ονομάτων

Πουθενά αλλού όσο στην αρχαία ελληνική ποίηση δεν είναι τόσο έντονη η αίσθηση ότι το όνομα είναι ένα σήμα με πολλαπλά σημαινόμενα: ιστορικά, γεωγραφικά, πολιτικά, μυθολογικά, λογοτεχνικά. Η μαγική δύναμη του κυρίου ονόματος, είτε ανήκει σε θεό είτε σε ήρωα είτε σε άνθρωπο είτε σε τόπο, συνδέει τον ποιητή με το μυθολογικό παρελθόν, το ιστορικό παρόν και την προηγούμενη λογοτεχνία.

Οι λόγιοι ποιητές της Αλεξάνδρειας αναζητούν ως φιλόλογοι κύρια ονόματα στην προηγούμενη ποίηση, στην πεζογραφία, στην τοπική ιστοριογραφία, και συγκροτούν ολόκληρες συλλογές. Στον Καλλίμαχο αποδίδονται συγγράμματα με τίτλους όπως Ἐθνικαὶ ὀνομασίαι, Μηνῶν προσηγορίαι και Κτίσεις νήσων καὶ πόλεων καὶ μετονομασίαι, μέσω των οποίων τοπικά, δυσεύρετα και εναλλακτικά ονόματα διοχετεύονται ως λόγια αινίγματα στα ποιήματά του. Κάθε όνομα έχει τη δική του μικρο-ιστορία, ένα αίτιο, που αρέσκεται να αφηγείται ο λόγιος ποιητής. Στον Ὕμνο εἰς Δία του Καλλιμάχου κάθε τόπος αποτελεί και μια ανάμνηση της γέννησης και της ανατροφής του θεού: ο χώρος όπου η Ρέα έζησε τις ωδίνες του τοκετού ονομάστηκε από τους Αρκάδες λεχώιον Ῥείης∙ και εκεί όπου αργότερα έπεσε ο ομφαλός του νεογέννητου Δία οι Κρήτες ονόμασαν το σημείο Ὀμφάλιον πέδον. Παρόμοια και ο Απολλώνιος διανθίζει τις περιπέτειες των Αργοναυτών με πληθώρα ετυμολογικών αιτίων∙ στα Αργοναυτικά η ακτή από την οποία απέπλευσε η Αργώ ονομάστηκε Ἀφέται, ενώ το σπήλαιο όπου τελέστηκαν οι γάμοι της Μήδειας και του Ιάσονα πήρε το όνομα Ἄντρον Μηδείης. Αυτά και πολυάριθμα άλλα ομιλούντα ονόματα δίνουν το έναυσμα για φιλολογικές (παρ)ετυμολογίες, αιτιολογίες και λογοπαίγνια.

Μία ιδιαίτερη περίπτωση είναι το σκοτεινό ποίημα Αλεξάνδρα του Λυκόφρονα, στο οποίο όλα τα αναγνωρίσιμα ονόματα του μύθου αντικαθίστανται από αινιγματικές περιφράσεις, δυσεξήγητες μετωνυμίες και εξεζητημένες παρονομασίες. Το ίδιο το όνομα «Αλεξάνδρα» αναφέρεται στην γνωστή Κασσάνδρα, ενώ όλοι οι ήρωες του Τρωικού μύθου σημαίνονται μέσα από έναν γρίφο — η Ιφιγένεια είναι «αυτή που κόβει τα κεφάλια των Ελλήνων», ο Αχιλλέας εκείνος «που ξεπουλάει τους νεκρούς για λύτρα», η Εκάβη «εκείνη που θα μεταμορφωθεί σε σκύλο με γκρίζα ουρά». Η λόγια εκζήτηση φτάνει στο αποκορύφωμά της όταν γνωστοί θεοί όπως η Αθηνά μνημονεύονται με τα πλέον εξωτικά ονόματα: Παλλὰς ἡ μισόνυμφος Λαφρία Πυλαῖτις (355-356), Βούδεια Αἴθυια Κόρη (359), Τριγέννητος θεὰ/ Βοαρμία Λογγᾶτις Ὁμολωίς βία (519-520), Ἀλοῖτις Κυδωνία Θρασώ (936) και Λαφρία Μαμέρσα (1416-1417). Εδώ γίνεται πλέον σαφές ότι το ηχητικό αποτέλεσμα υπερισχύει οποιουδήποτε σημαινομένου στη χρήση των ονομάτων.

Κείμενα:

· Καλλίμαχος, Ὕμνος εις Δῆλον

· Λυκόφρων, Αλεξάνδρα

Βιβλιογραφία:

· Ε. Σιστάκου. 2005. Η γεωγραφία του Καλλιμάχου και η νεωτερική ποίηση των ελληνιστικών χρόνων. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 243-390.