3.2. Το καταλογικό είδος

Τα ονόματα, με τον εξωτισμό και τη φορμαλιστική τους ποικιλία, ασκούσαν ανέκαθεν μια ιδιαίτερη γοητεία στους ποιητές∙ οι συσσωρεύσεις ονομάτων υπό τη μορφή καταλόγων, είτε ως μνημοτεχνικές ασκήσεις είτε ως επίδειξη γνώσης και δεξιοτεχνίας, αποτελούν μια προσφιλή ποιητική στρατηγική. Ήδη στην Ιλιάδα απαντά ο πιο μακροσκελής κατάλογος στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία — ο κατάλογος των Αχαιών αρχηγών που έπλευσαν στην Τροία μαζί με τον αριθμό των πλοίων τους και με αναφορά στις γεωγραφικές περιοχές της επικράτειάς τους (Νεῶν Κατάλογος Β 494-759). Εκατοντάδες ονόματα περιλαμβάνουν και οι κατάλογοι θεοτήτων και προσωποποιημένων εννοιών από τη Θεογονία του Ησιόδου ή οι επιβλητικοί κατάλογοι με τα εξωτικά ονόματα των Περσών που χάθηκαν στη Σαλαμίνα στους Πέρσες του Αισχύλου.

Στην ελληνιστική ποίηση πλέον ο κατάλογος ανάγεται σε νεωτερικό tour de force. Ο Απολλώνιος στα Αργοναυτικά (1.18-233) προτάσσει τον κατάλογο όλων των ηρώων που συμμετέχουν στην εκστρατεία, παίζοντας με τις συμβάσεις του ομηρικού προτύπου. Ο Καλλίμαχος, από την άλλη πλευρά, υπερβαίνει τα όρια του συμβατικού αρχαϊκού καταλόγου με τη μονότονη απαρίθμηση και εισάγει τη φορμαλιστική ποικιλία αλλά και στοιχεία αφήγησης στους πολυάριθμους καταλόγους του. Ιδιαίτερη αδυναμία δείχνει στους πάσης φύσεως γεωγραφικούς καταλόγους που συγκροτούνται από ονόματα πόλεων, ποταμών, βουνών, νήσων και λατρευτικών τόπων. Ένα γλαφυρό παράδειγμα δραματοποιημένου καταλόγου απαντά στον Ὕμνο εἰς Δῆλον, εκεί όπου οι τόποι αποφεύγουν την ετοιμόγεννη Λητώ (στ. 70-74 μετάφραση Θ. Παπαθανασόπουλος):

Την απόφευγεν η Αρκαδία, την απόφευγε και το ιερόν όρος της Αύγης, το Παρθένιον, την απόφευγε κι ο γερο-Φενειός, αφήνοντάς την πίσω, την απόφευγε και όλη η γη του Πέλοπα η κοντινή προς τον Ισθμό εκτός απ' τον Αιγιαλό και τ' Άργος, γιατί η Λητώ στους δρόμους τους δεν πάτησε, αφού η γη του Ινάχου λαχίδι είναι της Ήρας…

Παράλληλα, ο κατάλογος αποτέλεσε ήδη από τα αρχαϊκά χρόνια και δομικό μοντέλο για τη σύνθεση ενός ολόκληρου ποιήματος: χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Γυναικῶν Κατάλογος του Ησιόδου όπου πολυάριθμες μικρο-αφηγήσεις μυθολογικού περιεχομένου με πρωταγωνίστριες ηρωίδες όπως η Αλκμήνη και η Ελένη αρθρώνονται χαλαρά σε ένα συλλεκτικό ποίημα. Στα χνάρια του Ησιόδου κινείται ο Καλλίμαχος με τα δικά του Αίτια, ένα καταλογικό ποίημα σε 4 βιβλία, με μοναδικό αρμό μεταξύ των δεκάδων μικρο-αφηγήσεών τους την αιτιολογική εξήγηση. Παρόμοια συλλεκτικά ποιήματα είναι οι ελεγειακές συλλογές προς τιμήν μιας φανταστικής ερωμένης, όπως το Λεόντιον του Ερμησιάνακτα, ή ακόμα και η ανθολόγηση διάσημων ερωτικών παραδειγμάτων από τη μυθολογία, όπως στο έργο του Φανοκλή Ἔρωτες ἢ καλοί. Τα όρια του καταλογικού ποιήματος, που με την αφηγηματική του ασυνέχεια εισάγει την ποιητική του μοντερνισμού, διερευνά ο Οβίδιος στα 15 βιβλία των Μεταμορφώσεων.

Κείμενα:

· Απολλώνιος, Αργοναυτικά 1.18-233 (Ο κατάλογος των Αργοναυτών)

· Καλλίμαχος, Αίτια (Το πρότυπο του καταλογικού ποιήματος)

Βιβλιογραφία:

· Ε. Σιστάκου. 2005. Η γεωγραφία του Καλλιμάχου και η νεωτερική ποίηση των ελληνιστικών χρόνων. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 243-390.