2.2. Αιτιολογική ποίηση

Το αἴτιον συνίσταται στην εξήγηση ηθών, εθίμων, λατρειών, τοπωνυμίων και καλλιτεχνικών έργων με βάση ένα μυθικό περιστατικό ή ένα ιστορικό γεγονός. Υπό την έννοια αυτή κάθε αιτιολογική αφήγηση επιχειρεί να γεφυρώσει το απώτερο παρελθόν, ριζωμένο βαθιά στη ζωή της πόλης, στη λατρεία και στους ηρωϊκούς θρύλους, με ένα «ζωντανό» κατάλοιπό του στο παρόν, είτε πρόκειται για την τέλεση μιας θυσίας, είτε για ένα παράξενο έθιμο, είτε για ένα δυσερμήνευτο όνομα, είτε για την κατασκευή ενός ασυνήθιστου αγάλματος. Η αιτιολογία, που γονιμοποιεί εξίσου πεζογραφία και ποίηση στα ελληνιστικά χρόνια, ανασύρει απόκρυφες μικροϊστορίες τοπικής εμβέλειας, επισκιάζοντας τον μύθο με την Πανελλήνια ακτινοβολία (αυτό είναι ένας από τους λόγους που ο Τρωικός μύθος, όπως μνημειώθηκε στο έπος, τον αρχαϊκό λυρισμό και την κλασική τραγωδία, απουσιάζει από την ελληνιστική ποίηση).

Ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος (ακμή 285-246 π.Χ.) ως λόγιος έδειξε ιδιαίτερη προτίμηση για την αρχαιοδιφική αναζήτηση σπάνιων ονομάτων, βαρβαρικών εθίμων, ιστοριών κτίσης και παραδόξων από όλο τον ελληνικό κόσμο. Αντλώντας από πεζογραφικές πηγές (τοπική ιστορία, γενεαλογίες, μυθογραφικά εγχειρίδια), ο Καλλίμαχος μετακένωσε το λόγιο αυτό υλικό σε μια πληθώρα σύντομων αφηγήσεων που συγκρότησαν την ελεγειακή συλλογή Αίτια σε 4 βιβλία. Η αιτιολογία γίνεται το βασικό αφηγηματικό τέχνασμα, καθώς ο ποιητής φέρεται να συναντιέται με τις Μούσες στον Ελικώνα και εκεί να τους θέτει πλήθος αιτιολογικά ερωτήματα:

Γιατί οι κάτοικοι της Πάρου θυσιάζουν χωρίς αυλούς και στεφάνια; Γιατί οι κάτοικοι της Ανάφης θυσιάζουν με αισχρολογίες και της Λίνδου θυσιάζουν με κατάρες; Γιατί στη νήσο Ίκο λατρεύουν τον Θεσσαλό Πηλέα; Γιατί οι Λόκριοι στέλνουν κάθε χρόνο στην Τροία και θυσιάζουν νεαρές παρθένες; Γιατί το άγαλμα της Αθηνάς στην Τευθίδα είναι πληγωμένο;

Οι απαντήσεις δίνονται από τις Μούσες, συνήθως την Καλλιόπη και την Κλειώ, από μυστηριώδεις μορφές όπως ο Ίκιος ξένος, αλλά και από τις ίδιες τις ιστορικές πηγές, όπως ο Ξενομήδης που «εξηγεί» την αρχαιολογία της νήσου Κέας.

Η αιτιολογία διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο και στα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου. Τα βιβλία 1, 2 και 4 που περιλαμβάνουν το ταξίδι της μετάβασης στην Κολχίδα και την επιστροφή στην Ιωλκό περιλαμβάνουν περισσότερα από 40 αίτια. Η σημαντική διαφορά σε σχέση με τον Καλλίμαχο είναι ότι ο Απολλώνιος παρουσιάζει τα αίτια μέσα από την προοπτική του μυθικού παρελθόντος, αφού οι Αργοναύτες μέσα από τις περιπλανήσεις τους αφήνουν το δικό τους αποτύπωμα για τις μελλοντικές γενιές. Έτσι, το ποίημα κλείνει όταν ο Απόλλωνας αποκαλύπτει μέσα στο σκοτάδι ένα λαμπερό αιγιοπελαγίτικο νησί, που έκτοτε ονομάζεται Ανάφη (δηλαδή «Το νησί που αποκαλύφθηκε») σε ανάμνηση της τελευταίας αργοναυτικής περιπέτειας.

Αιτιολογικό προσανατολισμό έχουν τα περισσότερα ελληνιστικά ποιήματα, όπως η Ἑκάλη του Καλλιμάχου, το αστρονομικό ποίημα Φαινόμενα του Αράτου και τα διδακτικά έπη του Νικάνδρου, ενώ ο Οβίδιος χρησιμοποιεί ευρύτατα την αιτιολογία ως κατακλείδα των μυθολογικών του αφηγήσεων στις Μεταμορφώσεις.

Κείμενα:

· Καλλίμαχος, Αίτια

· Απολλώνιος, Αργοναυτικά (βιβλία 1-2 και 4)

Βιβλιογραφία:

· M. Fantuzzi & R. Hunter. 2002. Ο Ελικώνας και το Μουσείο. Η ελληνιστική ποίηση από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως την εποχή του Αυγούστου. Μετάφρ. Δ. Κουκουζίκα & Μ. Νούσια. Αθήνα: Πατάκης, 93-161.

· G.O. Hutchinson. 2007. Ελληνιστική ποίηση. Μετάφρ. Λ. Χατζηκώστα. Αθήνα: Καρδαμίτσα, 52-56 και 107-110.