3.2. Θρησκεία, λατρεία και δεισιδαιμονία

Στα κλασικά χρόνια θρησκεία και λατρεία ήταν στενά συνυφασμένες με τη ζωή της πόλης, και το θρησκευτικό αίσθημα είχε δημόσιο παρά ιδιωτικό χαρακτήρα. Όπως συνέβη και με τους υπόλοιπους κοινωνικούς και πολιτιστικούς θεσμούς, η θρησκεία στα ελληνιστικά χρόνια μετασχηματίστηκε μαζί με την εξέλιξη της πόλεως, αλλά όχι με τρόπο ομοιόμορφο σε όλα τα μήκη και πλάτη της οικουμένης. Στις παλιές πόλεις, όπως η Αθήνα το λατρευτικό περιβάλλον παρέμεινε σχετικά αναλλοίωτο, αλλά σε περιοχές όπως η Αλεξάνδρεια υπήρχε μεγαλύτερη πολυμορφία, που οφειλόταν φυσικά στη συνύπαρξη Ελλήνων, Αιγυπτίων, Ιουδαίων και Ασσυρίων σε μια μεγαλούπολη, ενώ η Δήλος έγινε γρήγορα λατρευτικό κέντρο όλων των θρησκειών ταυτόχρονα — της ελληνικής, της αιγυπτιακής και της ασσυριακής. Ακόμη δεν πρέπει να παραβλέπουμε την υιοθέτηση ατομοκεντρικών αξιών που κυμαίνονται από τον μυστικισμό και τη δεισιδαιμονία μέχρι τον αγνωστικισμό και την αθεΐα, αλλά και την πρωτόγνωρη ελευθερία θρησκευτικής επιλογής που είχε ο πολίτης του νέου αυτού κόσμου.

Το δωδεκάθεο των Ολύμπιων θεών εξακολουθούσε να λατρεύεται παντού σε γιορτές και φεστιβάλ αλλά και να αποτελεί ένα από τα αγαπημένα θέματα της ελληνιστικής ποίησης — είναι περίφημοι οι ύμνοι στον Δία, τον Απόλλωνα, την Άρτεμη, την Αθηνά και τη Δήμητρα που έγραψε ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος. Λόγω της καταλυτικής επίδρασης της Ανατολής, την ίδια εποχή εξαπλώνονται με γρήγορο ρυθμό αιγυπτιακές λατρείες, όπως της Ίσιδας και του Σάραπη, ενώ ολοένα και περισσότερο ο πολίτης των ελληνιστικών βασιλείων άρχισε να πιστεύει στην προσωποιημένη (Ἀγαθή) Τύχη, προστάτιδα της πόλεως και σύμβολο της συγκυρίας και της μοίρας. Ένα ιδιαίτερο φαινόμενο είναι η λατρεία του μονάρχη, μια συνήθεια που συγκεράζει τις ανατολίτικες αντιλήψεις για τον θεό-βασιλιά με την αίγλη και τη λαμπρότητα που περιέβαλλε τον ελληνιστικό μονάρχη. Ο Αλέξανδρος ήταν ο πρώτος που λατρεύτηκε με θεϊκές τιμές ως γιος του Άμμων-Ρα, και στη συνέχεια ο Πτολεμαίος ο Β΄ ο Φιλάδελφος αποθεώθηκε ενόσω ζούσε ακόμη, ακολουθώντας το πρότυπο των φαραώ.

Η ελληνιστική εποχή όμως ήταν και μια περίοδος μυστικισμού και δεισιδαιμονίας. Οι άνθρωποι όλο και περισσότερο κατέφευγαν στα μαντεία για να ζητήσουν χρησμούς∙ δημοφιλή ήταν αυτή την εποχή τα Ασκληπιεία που βρίσκονταν σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο στα οποία πρόσφεραν αφιερώματα με αντάλλαγμα τη θεραπεία τους από κάποια ασθένεια. Από την Ανατολή ήρθαν μαγικές τελετουργίες με τη χρήση καταδέσμων ή ομοιωμάτων που μπορεί να είχαν αποτροπαϊκό χαρακτήρα ή να λειτουργούσαν σαν κατάρες (ένα ζωντανό παράδειγμα μιας τελετής μαύρης μαγείας ανατολικής προέλευσης παρακολουθούμε στο Ειδύλλιο 2 του Θεοκρίτου με τον τίτλο Φαρμακεύτρια). Παράλληλα η αστρολογία που προερχόταν από τη Βαβυλωνία έγινε εξαιρετικά δημοφιλής στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια.

Βιβλιογραφία:

· H. Gehrke. 2000. Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου. Μετάφρ. Ά. Χανιώτης. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

· G. Shipley. 2012. Ο ελληνικός κόσμος μετά τον Αλέξανδρο. Μετάφρ. Μ. Ζαχαριάδου. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

· E.R. Dodds. 1996. Οι Έλληνες και το παράλογο. Μετάφρ. Γ. Γιατρομανωλάκης. Αθήνα: Καρδαμίτσα.