Γ2. Αναγέννηση-Ανθρωπισμός

Κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους η ρητορική παράδοση δεν διακόπτεται στη Δύση, όπως άλλωστε ούτε στο Βυζάντιο. Ωστόσο, μόνο ελάχιστα ρητορικά συγγράμματα είναι γνωστά: το De inventione του Κικέρωνα -το De oratore παραδίδεται αυτή την εποχή εντελώς αποσπασματικά και ουσιαστικά αγνοείται-, το ψευδο-κικερώνειο Rhetorica ad Herennium και τμήματα της Institutio oratoria του Κοϊντιλιανού. Μόλις τον 14ο αι. έρχονται στο φως σημαντικά τμήματα της αλληλογραφίας του Κικέρωνα, όπως και κάποιοι λόγοι του. Το 1421 ανακαλύπτεται ένα ακέραιο χειρόγραφο του De oratore, που διασώζει και τα έργα Orator και Brutus, ενώ λίγα χρόνια πριν (1416) ολόκληρο το κείμενο της Institutio oratoria γίνεται γνωστό χάρη σε ένα νέο καλοδιατηρημένο χειρόγραφο. Δίπλα στα λατινικά κείμενα γίνονται σταδιακά γνωστά και αρχαία ελληνικά ρητορικά συγγράμματα: η αριστοτελική Ῥητορική γνωρίζει διάδοση, όπως και τα ρητορικά συγγράμματα του Ερμογένη.

Γενικά, στις αρχές του 15ου αι. η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα αναβιώνει και προβάλλει στο προσκήνιο της Ιστορίας ως ακρογωνιαίος λίθος ενός νέου εκπαιδευτικού προγράμματος. Εξάλλου η εφεύρεση της τυπογραφίας θα συμβάλει στη διάδοση των ελληνικών και λατινικών ρητορικών συγγραμμάτων και λόγων. Η εκπαίδευση στηρίζεται εν πολλοίς στη διδασκαλία της ρητορικής και αυτή η παράδοση κυριαρχεί μέχρι το 17ο αι.

Στο πλαίσιο του Ανθρωπισμού (Ουμανισμού, Humanismus), της πνευματικής κίνησης που φέρνει τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά κείμενα στο προσκήνιο, από τη μια ως έργα με αυτόνομη και ιδιαίτερη ιστορική ταυτότητα, κι από την άλλη ως κείμενα που θα πρέπει να μελετήσει κανείς σε βάθος, αν θέλει να κατανοήσει την ανθρωπότητα στην ιστορική συνέχειά της, η ρητορική κυριαρχεί απόλυτα, αφού η γλώσσα αναγνωρίζεται ως μέσο έκφρασης των ιδεών και της αντίληψής μας για τον κόσμο και η μελέτη της ως προϋπόθεση για την πλήρη κατανόησή του.

Η πρωτοκαθεδρία της ρητορικής θα αποτυπωθεί στο εκπαιδευτικό σύστημα όλης αυτής της περιόδου (15ος-16ος αι.), που προκύπτει από μια ήπια μεταρρύθμιση του παλαιού συστήματος των επτά ελευθερίων τεχνών (grammatica, dialectica, rhetorica, arithmetica, geometrica, musica, astronomia). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη διδασκαλία της γλώσσας, καταρχάς των λατινικών και στη συνέχεια των (αρχαίων) ελληνικών. Δίπλα στη συστηματική διδασκαλία της γραμματικής οι μαθητές διδάσκονται προσωδία και μετρική (με βάση τον Βιργίλιο) και σε δεύτερο στάδιο (αρχαία) ελληνικά, στοιχεία γραμματικής, απλούς πεζογράφους, Όμηρο και άλλους ποιητές. Ταυτόχρονα εισάγονται στο υψηλότερο επίπεδο διδασκαλίας των λατινικών με κείμενα (κατά σειρά) από την ιστοριογραφία, την ποίηση, τη ρητορική, τη φιλοσοφία. Μετά από αυτήν τη συστηματική προετοιμασία, που εκτείνεται χρονικά σε μια τετραετία, αρχίζουν οι σπουδές στη ρητορική και τη διαλεκτική. Τις ακολουθούν οι σπουδές στις «θετικές επιστήμες» (quadrivium: arithmetica, geometrica, musica, astronomia). Ύψιστος στόχος αυτού του ουμανιστικού εκπαιδευτικού προγράμματος είναι η ευγλωττία. Κάθε άλλο γνωστικό αντικείμενο υποτάσσεται σε αυτή.

Η εμβριθής πραγμάτευση του ύφους (elocutio) στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος θα διαμορφώσει τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη διαφόρων πεζογραφικών ειδών, της επιστολής, του εκκλησιαστικού κηρύγματος, της ιστοριογραφίας, του διαλόγου και της φιλοσοφικής πραγματείας. Τα πρώτα αντιπροσωπευτικά κείμενα αυτών των ειδών συντάσσονται στα λατινικά, αργότερα όμως αξιοποιούνται γι'αυτόν το σκοπό και εθνικές γλώσσες.

Πολυάριθμα και ποικίλα ρητορικά συγγράμματα γράφονται μεταξύ του 15ου και του 17ου αι. Συντάσσονται ακόμη πολλά εγχειρίδια για μαθητές, φοιτητές και διδάσκοντες. Πρόκειται για κείμενα που ακολουθούν κατά βάσιν την αρχαία ρητορική παράδοση. Ωστόσο, οι καινοτομίες κάθε άλλο παρά αποκλείονται. Ο Μελάγχθων για παράδειγμα ορίζει το εκκλησιαστικό κήρυγμα ως νέο είδος λόγου, που ονομάζει διδακτικόν (genus didacticum/didascalicum).

Μεταξύ των σημαντικότερων συγγραφέων ειδικών εγχειριδίων κατά τη συγκεκριμένη περίοδο συγκαταλέγονται οι εξής: ο G. Barzizza (1360-1431), καθηγητής της ρητορικής στο Μιλάνο· ο Γεώργιος Τραπεζούντιος (1395/6-1472/3), γεννημένος στον Χάνδακα (Ηράκλειο) της Κρήτης· έζησε και έδρασε ως λόγιος στην Ιταλία (από το 1416 περίπου)· χάρη στο έργο του Rhetoricorum libri V o Ερμογένης γίνεται γνωστός στη Δύση· L. Valla (περ. 1405-1457)· δίδαξε γραμματική και ρητορική στην Παβία, στη Φλωρεντία και στη Ρώμη· ο R. Agricola (1444-1485), ο πρώτος ουμανιστής από τη βόρεια Ολλανδία· o D. Erasmus (1466-1536), Ολλανδός ουμανιστής, που συνέγραψε πλήθος ρητορικών εγχειριδίων· το έργο του Ο Εκκλησιαστής (Ecclesiastes, 1535) αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κείμενα για τη ρητορική «από καθέδρας» στη Δύση. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των έργων του είναι η δύναμή του να προσαρμόζεται στα δεδομένα και τις απαιτήσεις της εποχής· ο Φ. Μελάγχθων (1497-1560), εισηγητής της ομιλητικήςως νέου ρητορικού είδους (genus didacticum/didascalicum)· παρά το γεγονός ότι διακρίνει μεταξύ διαλεκτικής και ρητορικής, πιστεύει πως στην πράξη οι δύο αυτές τέχνες θα πρέπει να συνδυαστούν για την ανάλυση των αρχαίων λογοτεχνικών κειμένων και τη συγγραφή νέων· τέλος, ο F. Bacon (1561-1626), άγγλος φιλόσοφος· ως ουμανιστής ήταν απολύτως εξοικειωμένος με τη ρητορική, διαφώνησε όμως με τον κυρίαρχο ρόλο της στο ουμανιστικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Βιβλιογραφία:

M. van der Poel, Historisches Wörterbuch der Rhetorik. Herausgegeben von Gert Ueding, Band 7, Max Niemeyer Verlag, Τυβίγγη 2005, s.v. «Rhetorik», B.Ι.3. Frühe Neuzeit (15.-17. Jh.), 1460-1468.