Ε1.4. Ἐνθύμημα

(enthymema, commentum/commentatio, epichirema, argumentum)

Πρόκειται για αποδεικτικό μέσο που προκύπτει από τα δεδομένα της υπόθεσης με βάση μια λογική διαδικασία εξαγωγής συμπεράσματος - τη μέθοδο του συλλογισμοῦ (ratiocinatio) (Αριστοτέλης, Ῥητορική 1.2.1356b.2-4). O Κοϊντιλιανός, που χρησιμοποιεί και τον όρο ἐπιχείρημα (epichirema, Institutio oratoria 5.14.14), ονομάζει το ἐνθύμημα (enthymema) «ρητορικό συλλογισμό» (rhetoricus syllogismus, Institutio oratoria, 1.10.38, 5.10.1-6), που αποβλέπει στην ανάδειξη του πιθανού και πειστικού, σε διάκριση από τον φιλοσοφικό συλλογισμό, που απoβλέπει στην ανάδειξη του αληθούς. Ο Αριστοτέλης τo χαρακτηρίζει στη Ῥητορική του ως σῶμα τῆς πίστεως (1.1.1354a15) και διακρίνει μεταξύ δεικτικῶν και ἐλεγκτικῶν ἐνθυμημάτων (ἔστι δὲ τὸ μὲν δεικτικὸν ἐνθύμημα τὸ ἐξ ὁμολογουμένων συνάγειν, τὸ δὲ ἐλεγκτικὸν τὸ τὰ ἀνομολογούμενα συνάγειν, Ῥητορική 2.22.1396b25-27, «Στο αποδεικτικό ενθύμημα συνάγεται συμπέρασμα από προτάσεις που το περιεχόμενό τους είναι κοινής αποδοχής, ενώ στο ελεγκτικό ενθύμημα συνάγεται συμπέρασμα που δεν είναι αποδεκτό από τον αντίπαλο», μτφρ. Δ. Λυπουρλή).

Γι' αυτή τη διαδικασία απαιτείται καταρχήν μια διαπίστωση που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση ή, τουλάχιστον, δύσκολα αμφισβητείται (μία μείζων προκειμένη πρότασις, propositio). Πάνω σε αυτήν την εκτίμηση (που έχει κανονικά γενικά αναγνωρισμένη ισχύ, αφού αφορά οφθαλμοφανείς και σαφείς συνθήκες ή ηθικές και πολιτικές αρχές λειτουργίας μιας κοινότητας, ό,τι π.χ. προστατεύεται ή προβλέπεται από το φυσικό ή/και το θετό δίκαιο, όπως η αρχή «οφείλεται σεβασμός στους γονείς»), θα στηριχτεί η συλλογιστική του ομιλητή, για να στερεώσει με τη σειρά της ό,τι κατά βάσιν επιδέχεται αμφισβήτηση και ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο προκαλεί τον προβληματισμό ή ερίζεται. O συλλογισμόςοδηγεί σε ένα εύλογο και πιθανό συμπέρασμα (εἰκός, credibile), που φέρει το κύριο βάρος της απόδειξης όπως και το όνομά της (ἀπόδειξις, conclusio).

Είναι προφανές ότι βάσει μιας απλής συνεκδοχής μπορεί το ἐνθύμημα να ονομάζεται συλλογισμός ή ἀπόδειξιςή ἐπιχείρημα και κατ' αναλογία το argumentum να χαρακτηρίζεται ως ratiocinatio ή syllogismus (rhetoricus) ή probatio ή epichirema (Κοϊντιλιανός, Institutiooratoria 5.10.1-6). Γενικά, η χρήση των όρων παρουσιάζει πολύ μεγάλη και δύσκολα εποπτεύσιμη ποικιλία.

Δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του ἐνθυμήματος: η συντομία και η αληθοφάνεια. Συγκεκριμένα, σε έναν ρητορικό συλλογισμό (ἐνθύμημα) δεν είναι απαραίτητη η εμφάνιση της μείζονος προκειμένης, κάποτε ούτε καν του συμπεράσματος, όταν αυτό εννοείται εύκολα - είναι προφανές ότι η συνθήκη αυτή δεν ισχύει για τους φιλοσοφικούς συλλογισμούς. Εξάλλου οι (ρητορικοί) συλλογισμοί δεν οδηγούν κατά κανόνα σε απολύτως ασφαλή και αληθή συμπεράσματα. Ας υποθέσουμε για παράδειγμα ότι πρέπει να αποδειχθεί η θέση «η αρετή αποτελεί αγαθό». Ο πλήρης συλλογισμός θα έχει την ακόλουθη μορφή: «Αγαθό είναι μόνο ό,τι δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς για να κάνει κακό. Κανείς δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει την αρετή για να κάνει κακό. Άρα, η αρετή είναι αγαθό». Ο συλλογισμός «Κανείς δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει την αρετή, για να κάνει κακό. Άρα, η αρετή είναι αγαθό» είναι βραχυλογικός - έχει τη μορφή που διακρίνει κατεξοχήν τα ἐνθυμήματα, όπου η μείζων προκείμενη πρόταση παραλείπεται για λόγους οικονομίας, ακριβώς γιατί εννοείται εύκολα.^[217]