Β1.2.2.ii. Γοργίας

Σύμφωνα με τον Φιλόστρατο (170 - >215 μ.Χ.) ο Γοργίας από τους Λεοντίνους (περ. 480 με 380 π.Χ.) ήταν ο «πατέρας της σοφιστικής» (Βίοι Σοφιστῶν 1.481)· ο ίδιος όμως αυτοπροσδιοριζόταν κατά τον Πλάτωνα ως ῥήτωρ (Γοργίας 449a2-8). Υπήρξε μαθητής του Εμπεδοκλή (Διογένης Λαέρτιος, 8.58, Κοϊντιλιανός, Institutio οratoria 3.1.8) και ήρθε στην Αθήνα το 427 π.Χ., στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου, ως ἀρχιπρεσβευτής της πόλης του. Δεν πετυχαίνει απλώς τη χορήγηση βοήθειας, αλλά επιπλέον καταφέρνει να εντυπωσιάσει τους Αθηναίους κυρίως με τον ανοίκειο τρόπο της ομιλίας του (Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη ἱστορική12.53.2-4). Ο ρυθμός και ο ήχος, η αισθητική πλευρά της γλώσσας, οι άλογες επιδράσεις της αποτελούσαν κύριο μέλημά του.

Τα λεγόμενα γοργίεια σχήματα, στοιχεία ύφους που μαγεύουν τον ακροατή, προσδίδουν στον πεζό λόγο την πνοή της ποίησης - ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για την ποιητικήν λέξιν του Γοργία (Ῥητορική 3.1.1404a25-26)· έχουν άλλωστε ποιητική προέλευση.^[45] Οι βασικές νοηματικές ενότητες του λόγου (περίοδοι) διακρίνονται από την επανάληψη γλωσσικών δομών (ἰσόκωλα, πάρισα, παράλληλα, ἀντιθέσεις), ηχητικών στοιχείων, φθόγγων, λέξεων ή συνόλων λέξεων (παρηχήσεις, συνηχήσεις, ὁμοιοτέλευτα, ὁμοιόαρκτα).^[46] Έτσι ο Γοργίας γίνεται ο εισηγητής του έντεχνου πεζού λόγου και του ρητορικού ύφους.

Οι ανακαλύψεις και τα επιτεύγματά του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η δύναμη του λόγου δεν γνωρίζει φραγμούς (ως ηθικά απαράδεκτο μέσο χειραγώγησης του κοινού αναγνωρίζεται μόνο η βία) και πως αν χειρίζεται κανείς τον λόγο κατάλληλα, μπορεί να πετύχει τα πάντα (Ἑλένης ἐγκώμιον13-14). Άλλωστε, ως σχετικιστής, αναγνωρίζει στα φαινόμενα και τη δόξαν, την αντίληψη, τις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν την ανθρώπινη ύπαρξη.^[47] Στο έργο του Περὶ φύσεως (με υπότιτλο Περί τοῦ μὴ ὄντος) φαίνεται πως υποστήριζε ότι ο πραγματικός κόσμος αποτελεί μια ψευδαίσθηση, επομένως δεν υπάρχει, και ότι εάν υπάρχει, είναι αδύνατο να τον αντιληφθούμε με τις αισθήσεις μας· επιπλέον ότι, αν μπορούσε να γίνει αντιληπτός, η γνώση όσων υπάρχουν δεν θα μπορούσε να μεταδοθεί από άτομο σε άτομο.^[48]

Από το έργο του σώζονται σπαράγματα αλλά και ακέραιες συνθέσεις - είναι ο πρώτος σοφιστής από τον οποίο έχουν διασωθεί ολόκληρα κείμενα. Από τον Ὀλυμπικόν και τον Πυθικόν του λόγο, το Ἐγκώμιον εἰς Ἡλείους, έναν Ἐπιτάφιον και το φιλοσοφικό έργο Περὶ φύσεως (Περὶ τοῦ μὴ ὄντος) έχουμε αποσπάσματα και μαρτυρίες. Δύο ομιλίες γύρω από φανταστικά θέματα, η Ὑπὲρ Παλαμήδους ἀπολογία και το Ἑλένης ἐγκώμιον, που πιθανόν αποτελούσαν τμήματα της Ῥητορικῆς που ξέρουμε ότι έγραψε,^[49] σώζονται ακέραιες.

Οι δύο αυτοί λόγοι χρησιμοποιούνταν πιθανότατα ως δείγματα για τη διδασκαλία της τέχνης του λόγου: πραγματεύονται θέματα από τη μυθολογία και μέσω της τέχνης της πραγμάτευσης αναδεικνύουν ποιες είναι οι δυνατότητες του έξοχου ρήτορα. Η Ἑλένη διακρίνεται από τόλμη. Εδώ ο Γοργίας προσπαθεί να απαλλάξει την πιο αξιόμεμπτη γυναίκα της ελληνικής μυθολογίας από τις κατηγορίες και τις ενοχές που της αποδίδονται. «Χρησιμοποιεί γι' αυτόν τον σκοπό από τη μια μια συγκεκριμένη τεχνική επιχειρηματολογίας και από την άλλη ένα απολύτως συμπαγές ρεπερτόριο από μέσα ύφους. Η λογική ή ψευδο-λογική τεχνική των επιχειρημάτων θα πρέπει να δαμάσει τη νόηση του ακροατή, ενώ τα σχήματα λόγου να παρασύρουν την αίσθησή του σαγηνεύοντάς τον».^[50]

Βιβλιογραφία:

Manfred Fuhrmann, Die antike Rhetorik. Eine Einführung, Artemis & Winkler Verlag, Ζυρίχη 19954 (1η έκδ. Μόναχο, 1984).

Φάνης Ι. Κακριδής, Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2006 (Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση 3, 1η ανατύπωση, με μικρές διορθώσεις. 1η έκδ. 2005).

George A. Kennedy, Ιστορία της κλασικής ρητορικής αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής. Μτφρ. Ν. Νικολούδης, επίβλ. Ι. Αναστασίου. 5η έκδ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2004 (20001ˑ τίτλ. πρωτ.: A New History of Classical Rhetoric, Princeton University Press, Νέα Υερσέη 1994).

Τερέζα Πεντζοπούλου - Βαλαλά, Γοργίας, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 1999.