Δ2.4. H αποστήθιση του λόγου
(μνήμη, memoria)
Κατά το συγκεκριμένο στάδιο επεξεργασίας του λόγου ο ομιλητής αποστηθίζει το κείμενό του και εντυπώνει στη μνήμη του τις κινήσεις του σώματος και τις εκφράσεις του προσώπου με τις οποίες σχεδιάζει να υποστηρίξει την εκφώνηση του λόγου του. Είναι προφανές ότι το φυσικό χάρισμα της ισχυρής μνήμης προαπαιτείται, για να σταδιοδρομήσει κανείς ως ρήτορας, ενώ δίνει σε όσους το κατέχουν ένα σοβαρό προβάδισμα. Βεβαίως, όσο πιο καλά οργανωμένος και δομημένος είναι ο λόγος, τόσο ευκολότερη είναι η απομνημόνευσή του.
Σε κάθε περίπτωση, προκειμένου να ανταποκριθεί στο συγκεκριμένο έργο, ο ρήτορας μπορεί να βασιστεί και στη μνημοτεχνική (ars memoriae) -σε ένα κατά βάσιν και πιθανότατα όχι μόνο για τον σύγχρονο αναγνώστη πολύπλοκο σύστημα απομνημόνευσης της δομής, του περιεχομένου, του λεξιλογίου και των τρόπων εκφώνησης του λόγου- στο De oratore2.360 ο Κικέρωνας επιτρέπει να εννοήσουμε ότι κριτική στη σκοτεινότητα αυτού του συστήματος ασκήθηκε και στην αρχαιότητα. Η επινόηση της μνημοτεχνικής αποδίδεται στον Σιμωνίδη τον Κείο (Κικέρων, De Oratore 2.351-353), που κατά την παράδοση στηρίχθηκε στην τυχαία διαπίστωση ότι ανακαλούμε στη μνήμη μας εύκολα ό,τι έχουμε συνδέσει με συγκεκριμένες εικόνες τόπων. Έτσι η εικόνα ενός χώρου και ό,τι αυτή περιλαμβάνει μπορεί να ανακαλεί συγκεκριμένες αναμνήσεις που έχουν συνδεθεί στη μνήμη μας με τον συγκεκριμένο χώρο. Αυτή η ανάκληση γίνεται αυτόματα, όταν ξαναβρεθούμε σε αυτόν τον χώρο ή τον αναπλάσουμε με τη φαντασία μας. Βάσει λοιπόν της μνημοτεχνικής ο λόγος αναπλάθεται στη φαντασία του ομιλητή σαν ένας τόπος ή χώρος με τόσα μέρη ή διαμερίσματα όσα και τα τμήματα της ομιλίας. Ο ομιλητής συνδέει τα χαρακτηριστικά και τα αντικείμενα που αποδίδει σε κάθε τμήμα αυτής της φανταστικής χωροταξικής κατασκευής, συνδέει δηλαδή συγκεκριμένες εικόνες με αντίστοιχα στοιχεία κάθε τμήματος του λόγου. Είναι προφανές ότι οι εικόνες αυτές θα πρέπει να παραπέμπουν εύκολα στα στοιχεία του λόγου που οφείλουν να ανακαλέσουν: για παράδειγμα, μια άγκυρα θυμίζει όσα πρέπει να ειπωθούν για ένα πλοίο, μια ασπίδα όσα αναφέρονται σε μια μάχη. Όταν ο ομιλητής φέρει στη μνήμη του τον χώρο σαν να διατρέχει διαδοχικά τα διαμερίσματά του, ανακαλεί και τα αντίστοιχα τμήματα του λόγου με τις λεπτομέρειές τους. Χάρη στην εξάσκηση ο ρήτορας εξοικειώνεται με την εφαρμογή του συγκεκριμένου συστήματος και χάρη στη συνήθεια αποκτά ευχέρεια στην εφαρμογή του (Κικέρων, De oratore 2.358).
Στο δυτικοευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα η εξάσκηση της μνήμης έπαιζε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο και αποτελούσε στόχο του εκπαιδευτικού προγράμματος μέχρι τους νεότερους χρόνους. Οι μαθητές καλούνταν να αποστηθίσουν μεταξύ άλλων κείμενα σημαντικών συγγραφέων, φιλοσόφων, ποιητών. Στις μέρες μας η αποστήθιση στο πλαίσιο της εγχώριας σχολικής εκπαίδευσης, όταν ζητείται από τους μαθητές, αποβλέπει καταρχήν και συνήθως στην αποθησαύριση γνώσεων και όχι στην εξάσκηση του σημαντικού πνευματικού εργαλείου της μνήμης.
