Β1.3.6.viii. Δημοσθένης

O Δημοσθένης (384-322 π.Χ.) έμεινε στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής ρητορείας ως ο σημαντικότερος εκπρόσωπός της. Ήταν μαθητής του Ισαίου και μελέτησε το έργο του Θουκυδίδη, του Πλάτωνα αλλά και των παλαιότερών του ρητόρων. Άρχισε την καριέρα του ως λογογράφος, πρώτα για να υπηρετήσει τα προσωπικά του συμφέροντα: στα είκοσί του ξεκίνησε μια σειρά από δίκες, για να ανακτήσει την περιουσία του πρόωρα χαμένου πατέρα του, που την είχαν διασπαθίσει οι διαχειριστές της. Δίδαξε εξάλλου για ένα διάστημα ρητορική. Αργότερα υπηρέτησε και την πολιτική ρητορεία.

Οι Αθηναίοι τού ανέθεσαν διάφορα τιμητικά αξιώματα και διπλωματικές αποστολές. Στα εξήντα του κατηγορήθηκε για συμμετοχή σε δωροδοκία, δικάστηκε, καταδικάστηκε και αυτοεξορίστηκε. Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) επέστρεψε στην Αθήνα, έφυγε όμως και πάλι, όταν το όνειρο της ανασύστασης του παλαιού μεγαλείου της πόλης έσβησε οριστικά μετά την ήττα του στόλου της στην Αμοργό και του στρατού της στην Κραννώνα (322 π.Χ.). Τελικά προτίμησε να αυτοκτονήσει μέσα στον ναό του Ποσειδώνα στην Καλαυρεία (στον Πόρο) παρά να πέσει αιχμάλωτος στα χέρια των στρατιωτών του Αντίπατρου που είχαν περικυκλώσει το καταφύγιό του.

Η παράδοση για τον βίο του ρήτορα διασώζει την πληροφορία ότι ο Δημοσθένης κατέβαλε ιδιαίτερα μεγάλη προσπάθεια υποβάλλοντας τον εαυτό του σε μεθοδικές ασκήσεις, προκειμένου να ενδυναμώσει τη φωνή του και να βελτιώσει την προφορά του. Αναφέρεται εξάλλου ότι όφειλε στον ηθοποιό Ανδρόνικο τη μύησή του στα μυστικά της ορθής απαγγελίας.^[118]

Οι λόγοι του -ύστερα από την αποτυχία των άκρως συντηρητικών αττικιστών να επιβάλουν το ύφος του Λυσία ως κανόνα- όρισαν το ύψιστο πρότυπο της αττικής πεζογραφίας (1ος αι. μ.Χ.). Σε αυτούς η δύναμη της πειθούς γεννιέται συχνά από το ισχυρό πάθος, δεν λείπουν όμως και απολύτως νηφάλια τμήματα. Γενικά το ύφος του ρήτορα παρουσιάζει θαυμαστή ποικιλία ακόμη και μέσα στον ίδιο λόγο: «απλές καθημερινές εκφράσεις εναλλάσσονται με τολμηρές μεταφορές, μακρές περίτεχνες περίοδοι με ελλειπτικές κοφτές προτάσεις, ρητορικές ερωτήσεις με συλλογισμούς, άγριες προσωπικές επιθέσεις, κοροϊδίες και εκρήξεις αγανάκτησης με στρωτές αφηγήσεις και εξάρσεις πατριωτικές· τεχνική και πάθος συνεργάζονται, με αποτέλεσμα οι λόγοι του Δημοσθένη να κυλούν πότε σαν ήρεμο ποτάμι πότε σαν ορμητικός χείμαρρος».^[119]

Σε κάθε περίπτωση μορφή και περιεχόμενο βρίσκονται σε απόλυτη συστοιχία. Ο επιμελημένος ρυθμός αποτελεί ζητούμενο - αποφεύγεται για παράδειγμα η διαδοχή περισσότερων από δύο βραχέων. Είναι μάλιστα τόσο μεγάλη η επιμέλεια που διακρίνει το ύφος των λόγων, ώστε δικαιολογημένα να γεννιέται η απορία αν πρόκειται ακριβώς για τα κείμενα που ο ρήτορας εκφώνησε στο πλαίσιο των ταραχωδών πολιτικών συνελεύσεων. Το πιθανότερο είναι πως ο Δημοσθένης αναθεωρούσε τους λόγους του πριν από τη δημοσίευσή τους. Είναι άλλωστε προφανές ότι οι λόγοι είχαν τη δύναμη να λειτουργήσουν ως μέσο «πολιτικοϊδεολογικής προπαγάνδας»,^[120] καθώς τα θέματα που κυριαρχούν σε αυτούς είναι η εξύμνηση της δημοκρατικής Αθήνας και η προβολή της ανάγκης προάσπισής της από τα επεκτατικά σχέδια της ανερχόμενης στρατιωτικά Μακεδονίας.

Η πρώτη φιλολογική επεξεργασία του έργου του Δημοσθένη (με την καταλογογράφηση των λόγων του) γίνεται στην Αλεξάνδρεια από τον Καλλίμαχο. Ωστόσο πολλά κείμενα που εντάσσονται στο corpus του ρήτορα, το οποίο περιλαμβάνει εξήντα έναν λόγους, θεωρούνται ψευδεπίγραφα. Παραδίδονται εξάλλου έξι Επιστολές με πολιτικό περιεχόμενο (η γνησιότητα κάποιων από αυτές έχει αμφισβητηθεί) και μια συλλογή πενήντα έξι Προοιμίων - πρόκειται για εισαγωγές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε διάφορους πολιτικούς λόγους (πιθανότατα έργο με εκπαιδευτική λειτουργία).

Από τους λόγους που έχουν παραδοθεί έντεκα είναι συμβουλευτικοί· σε αυτούς συγκαταλέγονται τέσσερις Κατὰ Φιλίππου (γνωστοί ως Φιλιππικοί),^[121]τρεις Ὀλυνθιακοί, ο Ὑπὲρ Μεγαλοπολιτῶν, ο Περὶ τῆς Ῥοδίων ἐλευθερίας, ο Περὶ εἰρήνης - ο πρώτος του πολιτικός λόγος είναι ο Περὶ τῶν συμμοριῶν (354 π.Χ.). Οι δικανικοί ανέρχονται σε είκοσι επτά· σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για πολιτικές δίκες. Στους πολιτικούς δικανικούς λόγους ανήκουν ο Πρὸς Λεπτίνην, ο Κατ' Ἀριστοκράτους, ο Περὶ τῆς παραπρεσβείας και ο Περὶ τοῦ στεφάνου (Ὑπὲρ Κτησιφῶντος περὶ τοῦ στεφάνου). Στους δύο τελευταίους καταγράφεται η προσωπική σύγκρουση του ρήτορα με τον βασικό αντίπαλό του, οπαδό της φιλομακεδονικής παράταξης, τον Αισχίνη. Ο Δημοσθένης κατηγόρησε αρχικά τον Αισχίνη ότι το 346 π.Χ. στις συνομιλίες με τον Φίλιππο είχε δωροδοκηθεί, ώστε να μην υποστηρίξει τα αθηναϊκά συμφέροντα. Ο Αισχίνης αθωώθηκε με μικρή πλειοψηφία. Δέκα χρόνια αργότερα ο Αισχίνης κατηγόρησε τον Κτησιφώντα, που είχε προτείνει να στεφανώσει η πόλη τον Δημοσθένη για τις υπηρεσίες του προς την πατρίδα. Η πρόταση του Κτησιφώντα ήταν πράγματι νομικά ασταθής. Η δίκη τελικά κρίθηκε πολύ αργότερα, το 330 π.Χ. Ο Δημοσθένης ανέλαβε να υποστηρίξει τον Κτησιφώντα ενάντια στον Αισχίνη και με το λόγο του (Περὶ τοῦ στεφάνου), όπου δικαιολόγησε τις προσωπικές του πολιτικές επιλογές μέχρι τότε και έδωσε μια εικόνα της προσωπικής του προσφοράς στην πόλη, πέτυχε την ήττα του αντιπάλου του, που απογοητευμένος εγκατέλειψε την Αθήνα. Στο σώμα των λόγων ανήκει και ο επιδεικτικός Ἐπιτάφιος για τους νεκρούς της μάχης της Χαιρώνειας (η γνησιότητα όμως του λόγου έχει αμφισβητηθεί).

Στους νεότερους χρόνους καταγράφονται σημαντικές προσπάθειες να αξιοποιηθεί ο φλογερός λόγος του Δημοσθένη, για να υποστηριχθούν επίκαιροι πολιτικοί στόχοι. Έτσι ο καρδινάλιος Βησσαρίων της Τραπεζούντας μετέφρασε στα 1470 τον πρώτο Ολυνθιακό λόγο, για να εμπνεύσει τους Δυτικούς να πολεμήσουν εναντίον των Τούρκων, ενώ ο Β. G. Niebuhr, στις αρχές του 19ου αι., μετέφρασε στα γερμανικά τον 1ο Φιλιππικό, για να ξεσηκώσει σε αγώνα αντίστασης κατά του Ναπολέοντα.

Βιβλιογραφία:

Φάνης Ι. Κακριδής, Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2006 (Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση 3, 1η ανατύπωση, με μικρές διορθώσεις. 1η έκδ. 2005). Ενότητα 3.6.Α. Ρητορεία και ρητορική.

Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας. Μετάφραση Αγ. Γ. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη 19836 (ανατ. της έκδ. 19815˙ 19641. Τίτλ. γερμ. πρωτ.: Geschichte der griechischen Literatur, 19713).

Franco Montanari, Ιστορία της ΑρχαίαςΕλληνικής Λογοτεχνίας. Από τον 8ο αι. π.Χ. έως τον 6ο αι. μ.Χ. με τη συνεργασία του Fausto Montana, επιμ. Δ. Ιακώβ, Α. Ρεγκάκος. Μτφρ. Σ. Κουτράκης, Δ. Κουκουζίκα, Κ. Σιββά, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2008 (τίτλ. πρωτ.: Storia della letteratura greca, Ρώμη, Μπάρι 1998).