Β3.4. Τα ρητορικά προγυμνάσματα

Δίνονται στη συνέχεια βασικές πληροφορίες για ορισμένους τύπους προγυμνασμάτων - εκείνους που είναι λιγότερο σαφείς ως προς το περιεχόμενο και τους στόχους:

Χρεία (usus): Διδακτική, σύντομη, ανεκδοτολογικού τύπου αφήγηση που μεταφέρει μια αλήθεια για τον πραγματικό και πρακτικό βίο - η αντιστοιχία προς τη λειτουργία του γνωμικού είναι προφανής. Μια βασική διαφορά της χρείας από τη γνώμη είναι ότι η πρώτη αφορά συγκεκριμένο πρόσωπο, ενώ η δεύτερη έχει γενικό χαρακτήρα και δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα. Για παράδειγμα: όταν ο Διογένης είδε ένα παιδί να συμπεριφέρεται με απρέπεια, χτύπησε με τη βέργα του τον παιδαγωγό (Ερμογένης, Προγυμνάσματα 3).

Γνώμη (sententia): Ανάπτυξη μιας θέσης (προτρεπτικής ή αποτρεπτικής) με γενικό χαρακτήρα και καθολική και διαχρονική ισχύ, όπως αυτή που καταγράφει ο Θέoγνις σε ένα από τα ποιήματά του (1.175): ἣν (ενν. πενίην)δὴ χρὴ φεύγοντα καὶ ἐς μεγακήτεα πόντον / ῥιπτεῖν καὶ πετρέων Κύρνε κατ᾽ ἠλιβάτων. («είναι αναγκασμένος, Κύρνε, αυτός που ζητά να γλυτώσει από τη φτώχεια να ριχτεί στη θάλασσα με τα μεγάλα κήτη και στις βραχώδεις πέτρες»).

Κοινός τόπος (locus communis):^[186] Πρόκειται για λόγο που αποβλέπει στον εμφατικό έπαινο ή ψόγο κάποιου προσώπου ή/και της δράσης του και στη συναισθηματική φόρτιση του ακροατηρίου (ανεξάρτητα από την ατομική και συγκεκριμένη ταυτότητα του προσώπου - εξ ου και ο χαρακτηρισμός του τόπου ως κοινού· τόπος ἐστὶ λόγος αὐξητικός ὁμολογουμένου πράγματος ἤτοι ἁμαρτήματος ἢ ἀνδραγαθήματος, Θέων, Προγυμνάσματα 7· «ο τόπος είναι λόγος με επιτατική λειτουργία για κάτι που έχει αναγνωριστεί (ομολογηθεί και αποδειχθεί) είτε ως σφάλμα είτε ως επίτευγμα»). Επομένως, ο ίδιος ο τόπος δεν λειτουργεί αποδεικτικά -η απόδειξη έχει προηγηθεί- αλλά μόνο επιτατικά.

Για παράδειγμα, ο τόπος «Καθ' ἱεροσύλου» έχει την εξής δομή (Ερμογένης, Προγυμνάσματα 6):

1. Ο ομιλητής ξεκινά με την άποψη ότι πρέπει να μισεί κανείς κάθε κακούργο άνθρωπο, προπαντός όμως εκείνους που εκδηλώνουν θράσος απέναντι στους θεούς.

2. Αν θέλουν οι κριτές να οδηγήσουν και τους υπόλοιπους πολίτες σε αυτή τη συμπεριφορά, μπορούν να αφήσουν ατιμώρητο το συγκεκριμένο πρόσωπο· αν δεν θέλουν, πρέπει να το τιμωρήσουν (προβολή των συνεπειών της στάσης των κριτών, αν αυτή είναι αντίθετη προς την ενδεδειγμένη).

3. Οι δικαστές κινδυνεύουν να φανούν επίορκοι, αν δεν τιμωρήσουν τον κατηγορούμενο (εμφατική προβολή της υπόθεσης ως ζητήματος που αφορά άμεσα τους ίδιους τους κριτές).

4. Όλοι οι νόμοι προβάλλουν και υποστηρίζουν την αντίθετη στάση και συμπεριφορά, τον σεβασμό προς τους θεούς (προβολή της αντίθετης στάσης).

5. Η δράση όμως του κατηγορούμενου βρίσκεται στο αντίθετο άκρο (εμφατική προβολή της ίδιας της δράσης).

6. Η ιεροσυλία είναι χειρότερη από τη δολοφονία· εξήγηση (σύγκριση με άλλες δράσεις, για να προβληθεί με έμφαση αυτή που κρίνεται και σχολιάζεται).

7. Παρεμβολή μιας αποφθεγματικής φράσης (γνώμης) για τον χαρακτήρα του προσώπου που κρίνεται.

8. Ο πρότερος βίος του συγκεκριμένου προσώπου προετοίμασε αυτή την εξέλιξη.

9. Η ενέργειά του έχει συγκεκριμένα κίνητρα (εν προκειμένω πονηρά και σκοτεινά) και τρομερές συνέπειες (ανάδειξη των αιτίων και των συνεπειών της κρινόμενης δράσης).

10. Η δράση του προσώπου προβάλλεται με μεγαλύτερη έμφαση με βάση τις έννοιες του ωφέλιμου, του δίκαιου, του νόμιμου, του έντιμου κ.λπ. (εν προκειμένω: ο ιερόσυλος δεν ενήργησε σε καμία περίπτωση με βάση τις συγκεκριμένες αξίες και αρχές).

11. Επίκληση προς το συναίσθημα των κριτών (για παράδειγμα, «Τι προτίθεσθε να κάνετε; Γιατί σκέφτεστε ακόμη; Το πράγμα είναι ξεκάθαρο».).

Ο τόπος διαφέρει από το ἐγκώμιον και τον ψόγον ως προς το ότι στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η άσκηση αφορά συγκεκριμένα πρόσωπα και πράγματα και έχει μορφή ανεπτυγμένου κειμένου (με προοίμιο και απόδειξη).

Ἀνασκευή (refutatio) και ο αντίθετος τύπος, η κατασκευή (confirmatio): Στην πρώτη περίπτωση ο ομιλητής καλείται να αμφισβητήσει την ορθότητα μιας μυθολογικής ή ιστορικής παράδοσης. Τίθεται, για παράδειγμα, το ερώτημα αν ο Αρίων διέσχισε τη θάλασσα στη ράχη ενός δελφινιού. Ο συντάκτης της ανασκευής αμφισβητεί την αλήθεια αυτής της παράδοσης, ενώ ο συντάκτης της κατασκευής την υποστηρίζει ως αξιόπιστη.

Προσωποποιία (ἠθολογία, ἠθοποιία) (sermocinatio): Σύνθεση του λόγου ενός ιστορικού ή μυθολογικού προσώπου, ώστε να αναδεικνύεται με ενάργεια και πειστικότητα το ήθος και η ψυχολογία του.

Ἔκφρασις (descriptio): Λεπτομερής περιγραφή ενός προσώπου, ενός τόπου ή, γενικότερα, ενός αντικειμένου. Στόχος της είναι η σαφήνεια και η ενάργεια.

Θέσις (positio): Ανάπτυξη εν είδει διατριβής ενός γενικού θέματος, που δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα ή πράγματα (quaestio infinita). Για παράδειγμα: «Είναι ο ήλιος φωτιά;», «Πρέπει να παντρεύεται κανείς;».

Νόμος (νόμου εἰσφορά, legis latio): Πρόκειται για υποείδος του συμβουλευτικού λόγου και αφορά τον σχολιασμό ενός νόμου που έχει ήδη θεσπιστεί. Μπορεί επομένως να συντάξει κανείς συνηγορίαή κατηγορία νόμου τεθέντος.