Ε2.5. Ρητορικοί τρόποι και σχήματα

Οι δύο αυτοί όροι χαρακτηρίζουν γενικά ηθελημένες και λειτουργικές ως προς την επικοινωνία, άρα κατανοητές, σαφείς και γενικώς αποδεκτές αποκλίσεις από τη συμβατική γλώσσα, που εξυπηρετούν διάφορους ρητορικούς στόχους (παραδείγματα προσφέρει ο Κοϊντιλιανός, Institutio οratoria 1.5.52, 9.3.6). Στο σύνολό τους συμβάλλουν στον κόσμοντου λόγου, την καλλιέπεια, αναδεικνύουν την ευστροφία του ομιλητή και κινούν το ενδιαφέρον και την προσοχή του ακροατηρίου, συχνά διεγείροντας σε αυτό πάθη.

Οι μορφές και η χρήση των ρητορικών τρόπων και σχημάτων απασχολεί δύο τέχνες: τη ρητορική και τη γραμματική. Η διάκριση των τρόπων από τα σχήματα παρουσιάζει προβλήματα και δεν λείπουν οι σχετικές διαφωνίες μεταξύ των αρχαίων γραμματικών και ρητοροδιδασκάλων. Έτσι συχνά εγείρεται το ζήτημα αν μια γλωσσική διατύπωση ανήκει στους τρόπους ή στα σχήματα (Κοϊντιλιανός, Institutio oratoria 9.1.7). Μάλιστα στα σχετικά έργα κάποιων αρχαίων θεωρητικών οι τρόποι εντάσσονται στα σχήματα.^[240] Ωστόσο, οι περισσότεροι προσπαθούν να διακρίνουν με ακρίβεια μεταξύ τρόπων και σχημάτων.

Τον πρώτο κατάλογο μέσων καλλωπισμού του λόγου που έχουμε από την αρχαιότητα μάς τον παραδίδει ο συγγραφέας του ανώνυμου έργου Rhetorica ad Herennium (Ρητορική προς Ερέννιον 4.13.18 κ.εξ.· περ. 85 π.Χ.). Εδώ έχουμε εξονυχιστική πραγμάτευση του κόσμου των λέξεων (exornationes verborum) και των ιδεών (exornationes sententiarum).

Βιβλιογραφία:

Wolfram Ax, Lexis und Logos. Studien zur antiken Grammatik und Rhetorik.Herausgegeben von Farouk Grewing, Franz Steiner Verlag, Στουτγκάρδη 2000.

George A. Kennedy, Ιστορία της κλασικήςρητορικής αρχαίας ελληνικήςκαι ρωμαϊκής. Μτφρ. Ν. Νικολούδης, επίβλ. Ι. Αναστασίου. 5η έκδ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα2004 (20001ˑ τίτλ. πρωτ.: A New History of Classical Rhetoric, Princeton University Press, Νέα Υερσέη 1994).

Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft. 3. Auflage 1990. Mit einem Vorwort von Arnold Arens, Στουτγκάρδη1990.

Joachim Richter-Reichhelm, Compendium Scholare Troporum et Figurarum. Schmuckformen literarischer Rhetorik. Systematik und Funktion der wichtigsten Tropen und Figuren. Ein Kompendium für Unterricht und Selbststudium, Φραγκφούρτη 1988.

Leonard Spengel, Rhetores Graeci, vol. III, B. G. Teubner, Λειψία 1856.

Β. Θεοδωρακόπουλος, «Πληροφορίες υποδομής για την ερμηνεία των ρητορικών κειμένων», στο Ρητορικά κείμενα. Β΄ Τάξη Ενιαίου Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Βιβλίο του καθηγητή, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα 1999, 19-50 (Αναδημοσίευση από το περ. Νέα Παιδεία, τ. 8, 1979, 107-124 και τ. 13, 1980, 86-93).