Ε2.7. Ρητορικά σχήματα

Ο όρος σχήματα [<απαρ. σχεῖν (β΄ αόρ. του ρ. ἔχω)], που σημαίνει γενικά «μορφές» («όψεις», «στάσεις», «διαγράμματα»), χρησιμοποιείται στην αρχαιότητα από γραμματικούς και ρητοροδιδασκάλους. Βασική λειτουργία των σχημάτων είναι ο καλλωπισμός του λόγου. Ο λόγος που δεν έχει στοιχεία καλλωπισμού θυμίζει την ανέκφραστη στάση ενός σώματος ή τα αρχαϊκά αγάλματα. Το σχήμα (figura) μπορεί να συγκριθεί με την κίνηση που διακρίνει το ζωντανό ανθρώπινο σώμα ή ένα άγαλμα από άλλα στατικά σώματα εκφράζοντας έτσι τη διάθεση του προσώπου, τα πάθη και τις συγκινήσεις του (Κοϊντιλιανός, Institutio oratoria 2.13.9).

Τα όρια μεταξύ των τρόπων και των σχημάτων είναι ασαφή και ρευστά. Ωστόσο, τόσο ο Κικέρωνας (106-43 π.Χ., Brutus17.69) όσο και ο Φιλόδημος (έλληνας λόγιος και επικούρειος φιλόσοφος που ζει και δρα στη Ρώμη και στο Herculaneum, το Ηράκλειον της Ιταλίας, περ. 110->40 π.Χ., Ῥητορική 1.164-165 Sudhaus) γνωρίζουν τη διάκριση. Ως βασικό κριτήριό της αναγνωρίζεται γενικά ο αριθμός των λέξεων: ο τρόπος περιλαμβάνει μόνο μια λέξη, το σχήμα τουλάχιστον δύο.^[252]

Κατά τον Κικέρωνα (De Oratore 3.201) τα σχήματα είναι σχεδόν απειράριθμα. Ο Κοϊντιλιανός μάλιστα ισχυρίζεται πως όλα όσα λένε οι σύγχρονοί του αποτελούν ρητορικά σχήματα (Institutio οratoria 9.3.1).

Η παράδοση αποδίδει τους πρώτους στοχασμούς για τα σχήματαστον Θρασύμαχο και στον Γοργία (βλ. Κικέρωνα, Orator 12.38-39· 175, Γοργία B VII 31-33 Radermacher). Ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για σχήματα λέξεως (Ποιητική 19.1456b9), μορφές δηλαδή έκφρασης. Είναι πιθανό ότι με το ζήτημα των σχημάτων ασχολήθηκε και ο Θεόφραστος. Ίσως μάλιστα να προσδιόρισε με ακρίβεια τη σημασία του όρου (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ἰσοκράτης 3.1). Στους ελληνιστικούς χρόνους φαίνεται πως καθιερώνεται και η διάκριση μεταξύ σχημάτων λέξεως (figurae verborum) και σχημάτων διανοίας (conformatio sententiae, figura mentis), που ανάγεται στη βασική διάκριση -κιόλας από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη- μεταξύ μορφής και περιεχομένου του λόγου. Σε κάθε περίπτωση τόσο ο συγγραφέας του Ad Herennium όσο και ο Κικέρωνας μας παρουσιάζουν μια ανεπτυγμένη διδασκαλία, που περιλαμβάνει και τη συγκεκριμένη διάκριση (Rhetorica ad Herennium4.13.18· Κικέρωνας, De oratore 3.200-201). Η λειτουργία των σχημάτων λέξεως έγκειται στην επιλογή των λέξεων και στη θέση τους μέσα στη φράση, ενώ εκείνη των σχημάτων διανοίας στην ιδιαίτερη σημασία τους. Αν λοιπόν σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση αλλάξει κανείς τις λέξεις ή τη διάταξή τους, το σχήμα παραμένει, εφόσον παραμένει αναλλοίωτο το νόημα και η σημασία της φράσης. Ωστόσο, τα όρια μεταξύ των δύο κατηγοριών σχημάτων δεν είναι πάντα σαφή και ευκρινή.

Βιβλιογραφία:

Wolfram Ax, Lexis und Logos. Studien zur antiken Grammatik und Rhetorik.Herausgegeben von Farouk Grewing, Franz Steiner Verlag, Στουτγκάρδη 2000.

George A. Kennedy, Ιστορία της κλασικήςρητορικής αρχαίας ελληνικήςκαι ρωμαϊκής. Μτφρ. Ν. Νικολούδης, επίβλ. Ι. Αναστασίου. 5η έκδ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα2004 (20001ˑ τίτλ. πρωτ.: A New History of Classical Rhetoric, Princeton University Press, Νέα Υερσέη 1994).

Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft. 3. Auflage 1990. Mit einem Vorwort von Arnold Arens, Στουτγκάρδη1990.

Joachim Richter-Reichhelm, Compendium Scholare Troporum et Figurarum. Schmuckformen literarischer Rhetorik. Systematik und Funktion der wichtigsten Tropen und Figuren. Ein Kompendium für Unterricht und Selbststudium, Φραγκφούρτη 1988.

Leonard Spengel, Rhetores Graeci, vol. III, B. G. Teubner, Λειψία 1856.

Β. Θεοδωρακόπουλος, «Πληροφορίες υποδομής για την ερμηνεία των ρητορικών κειμένων», στο Ρητορικά κείμενα. Β΄ Τάξη Ενιαίου Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Βιβλίο του καθηγητή, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα 1999, 19-50 (Αναδημοσίευση από το περ. Νέα Παιδεία, τ. 8, 1979, 107-124 και τ. 13, 1980, 86-93).