Β1.2.3.i. Πλάτων

Απέναντι στην παραπλανητική και αυτάρεσκη ρητορική τέχνη των σοφιστών, που επαγγέλλονταν τη διδασκαλία της πολιτικής αρετής, οι φιλόσοφοι αντέταξαν την κριτική και τις επιφυλάξεις τους. Η περιφρόνηση όμως με την οποία τους αντιμετώπισε ο Πλάτωνας (428/7-348/7 π.Χ.) είναι η ισχυρότερη αρνητική αντίδραση εναντίον τους και η πιο γνωστή από την αρχαιότητα. Για εκείνον οι σοφιστές δεν προσφέρουν παρά ένα σύνολο από κανόνες που στηρίζονται στο έθος, την εμπειρία και την επανάληψη και όχι στην πραγματική γνώση. Σε μια σειρά έργων του (Γοργίας, Πρωταγόρας, Σοφιστής, Ἱππίας Ἐλάσσων, Ἱππίας Μείζων) ο Πλάτων ενσαρκώνει στο πρόσωπο του δασκάλου του, Σωκράτη, τον φιλόσοφο που διακρίνεται από τον σοφιστή.^[52] Η κριτική του στρέφεται για την ακρίβεια εναντίον της αυτοπαρουσίασης των σοφιστών ως κατόχων της γνώσης, ως δασκάλων του λόγου, της πολιτικής τέχνης, της αρετής. Ο ίδιος μάλιστα συνέλαβε το όραμα μιας γνήσιας τέχνης του λόγου που θα υπηρετεί το κοινό αγαθό, τη δικαιοσύνη και την αλήθεια.

Πιθανόν η κριτική του Πλάτωνα να εκπορεύεται τόσο από πολιτικούς όσο και από προσωπικούς λόγους. Από τη μια δεν υπήρξε ποτέ οπαδός της δημοκρατίας, του πολιτεύματος που ενίσχυε την αξιοποίηση της τέχνης του λόγου, ενώ από την άλλη η καταδίκη του Σωκράτη από λαϊκό δικαστήριο στιγμάτισε την αντίληψή του για το αττικό δικανικό σύστημα, που στηριζόταν στις ακροάσεις των αγορεύσεων. Στην Απολογία παρουσιάζει τον Σωκράτη να αγορεύει ενώπιον των κριτών του με τρόπο εξαιρετικό από φιλοσοφική άποψη, χωρίς όμως να καταφέρνει να τους πείσει, πιθανόν γιατί η απολογία του δεν ανταποκρινόταν στις δικές τους αρχές και προσδοκίες.^[53]

Τα κλασικά χωρία-μαρτυρίες για την αμφισβήτηση από τον Πλάτωνα της αξίας της ρητορικής ως (διδακτής) τέχνης προέρχονται από τον Γοργία. Ο ομώνυμος ρήτορας και δάσκαλος της ρητορικής χαρακτηρίζει εδώ το αντικείμενό του ως τέχνην (452e9-453a7), δηλαδή ως ένα σύνολο διδακτών και μεταδόσιμων κανόνων, και μάλιστα ως τέχνη που μπορεί να κάνει τον μαθητή της ικανό να συνθέσει λόγο πειστικό για κάθε θέμα (456c2-7, 458e5-459a1). Αν, βεβαίως, ισχυρίζεται ο Γοργίας, κάποιος κακομεταχειρίζεται τη ρητορική, δεν είναι δίκαιο η ευθύνη γι' αυτό να αποδίδεται στον δάσκαλό της (457b5-c3). Ο Σωκράτης όμως εμφανίζεται να αντιτάσσει σε αυτές τις θέσεις ότι η ρητορική είναι ἐμπειρία, γνώση μηχανική, που στηρίζεται στη συσσωρευμένη πείρα και την άσκηση (την τριβήν) χωρίς να προϋποθέτει αληθή και γνήσια κατανόηση ούτε αντίληψη (ἐπιστήμην) του αντικειμένου της (459b6-c2, 462b6-463c7). Επί της ουσίας είναι ένα τέχνασμα, μια μηχανή πειθοῦς(459b8-c1), που δίνει την ευχέρεια σε όποιον ξέρει να τη χειρίζεται, να μιλά σύμφωνα με όσα επιθυμεί να ακούσει ο ακροατής (464b2-466a6). Μάλιστα, ενώ ο Γοργίας ισχυρίζεται ότι αντικείμενο της ρητορικής διδασκαλίας είναι η δικαιοσύνη (460a5-460b1), αποδεικνύεται ότι αυτό δεν ισχύει, καθώς στο τμήμα της συζήτησης που διεξάγεται ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Καλλικλή, έναν εραστή της ρητορικής, ο τελευταίος εξαναγκάζεται να ομολογήσει, με κυνισμό θα έλεγε κανείς, ότι ο δάσκαλος αυτής της τέχνης δεν μεριμνά για το δίκαιο, όπως ορίζεται από τους συμβατικούς νόμους, αφού απώτερος στόχος του ανθρώπου θα πρέπει να είναι -βάσει και της κυριαρχίας του ισχυρότερου πάνω στον αδύναμο που μαρτυρεί με σαφή παραδείγματα η ιστορία, αλλά κυρίως με τις επιταγές της η ίδια η φύση (κατὰ νόμον τὸν τῆς φύσεως)- να επικρατήσει ως κρείττων -ως καλύτερος- πάνω στους άλλους, που είναι χείρονες και ἥττονες - χειρότεροι και κατώτεροι (483b4-484c3). Ωστόσο, κιόλας στον συγκεκριμένο διάλογο προετοιμάζεται η εισήγηση από τον ίδιο τον Πλάτωνα (διαμέσου της φωνής του Σωκράτη) μιας δίκαιης ρητορικής, που θα συμβάλει στην επικράτηση της σωφροσύνης και της αρετής -οδηγώντας τις ψυχές των ακροατών της σε τάξιν και κόσμον- και στην απάλειψη της αδικίας και της κακίας (504d5-e4, 527c3-4).^[54]

Η προοπτική μιας φιλοσοφικής ρητορικής, απαλλαγμένης όμως αυτή τη φορά από σοβαρές ηθικές δεσμεύσεις, γίνεται πιο συγκεκριμένη στον Φαίδρο.^[55] Εδώ ο Πλάτωνας δεν στρέφεται γενικά εναντίον της ρητορικής αλλά ειδικά εναντίον της ρητορικής όπως την αντιλαμβάνονται και τη διδάσκουν οι σοφιστές. Ενώ οι ρήτορες αρκούνται στην εύρεση του πιθανού, ο Πλάτων ζητά την εύρεση της αλήθειας, γιατί πιστεύει ότι η επιστημονική γνώση είναι δυνατή και ότι είναι εφικτή η ανεύρεσή της με τη βοήθεια της διαλεκτικής (266b3-c9), που συνιστά τη γνήσια ρητορική τέχνη (263b6-c2). Αν εξάλλου η ρητορική είναι ψυχαγωγία (261a7-8), ο ρήτορας οφείλει να γνωρίζει τις ψυχές των ακροατών, την ψυχή αυτή καθεαυτήν (270c1-271b6). Άλλωστε ο λόγος του δεν μπορεί παρά να είναι ένας ζωντανός οργανισμός δομημένος οργανικά, ώστε το καθετί να συμβάλλει στο όλον βρίσκοντας σε αυτό τη θέση που του ανήκει (264b1-264c5).^[56] Στο τέλος του διαλόγου ο Σωκράτης μιλά κολακευτικά για τον ακόμη πολύ νέο, υποτίθεται, Ισοκράτη, τον μεταγενέστερο ιδρυτή της μεγαλύτερης ρητορικής σχολής στην Αθήνα:^[57] «υπάρχει μια φιλοσοφική φύση μέσα στον νου και την ψυχή αυτού του άνδρα» (279a3-b3). Ωστόσο, παραμένει ανοιχτό το ερώτημα αν ειρωνεία διατρέχει ή όχι αυτή την αναφορά.

Κατά μια ερμηνεία στον Μενέξενό του ο Πλάτωνας εμπαίζει τους Αθηναίους για τους επικήδειους λόγους τους. Επικρίνει την ανειλικρίνεια, τις κοινοτοπίες, το πομπώδες ύφος, τη συμβατική και μηχανιστική διάρθρωση αυτού του είδους λόγου.^[58] Το θέμα της κριτικής στο ρητορικό ἐγκώμιον επανέρχεται στο Συμπόσιον, όπου όμως γίνεται λόγος για τον καλό έπαινο, που φαίνεται να βρίσκει αντιπροσωπευτικά δείγματα στον λόγο της Διοτίμας (για τον Έρωτα, 207c2-212c3) και του Αλκιβιάδη (για τον Σωκράτη, 215a4-222b7). Θα μπορούσε επομένως να ισχυριστεί κανείς ότι το Συμπόσιον «ολοκληρώνει ένα αποφασιστικό βήμα προς την κατεύθυνση της φιλοσοφικής ρητορικής».^[59]

Μπορεί ο Πλάτωνας να πρόβαλε με έμφαση την απόσταση της ρητορικής από τη φιλοσοφία, πρόβαλε όμως ταυτόχρονα και την ανάγκη να συνειδητοποιήσουν οι εκπρόσωποι και της μιας και της άλλης τέχνης πόσο η μια αφορά την άλλη: οι μεν φιλόσοφοι μετά τον Πλάτωνα ασχολούνται με τη ρητορική, οι δε ρήτορες κατανοούν σταδιακά ότι η φιλοσοφία μπορεί να αποτελέσει τη στέρεα βάση της ρητορικής τους παιδείας. Έτσι το πλατωνικό έργο εγκαινιάζει έναν διάλογο μεταξύ φιλοσοφίας και ρητορικής, που θα επηρεάσει καθοριστικά τη μεταγενέστερη ιστορία της αρχαίας ρητορικής.^[60]

Βιβλιογραφία:

Manfred Fuhrmann, Die antike Rhetorik. Eine Einführung, Artemis & Winkler Verlag, Ζυρίχη 19954 (1η έκδ. Μόναχο, 1984).

Laurent Pernot, Η ρητορική στηναρχαιότητα. Μετάφραση Ξανθίππη Τσελέντη, Επιμέλεια Βάλια Σερέτη, Δαίδαλος, Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2005 (τίτλ. πρωτ.: La rhétorique dans l'antiquité, Παρίσι 2000).

Wilfried Stroh, Die Macht der Rede. Eine kleine Geschichte der Rhetorik im alten Griechenland und Rom, Ullstein Buchverlage, Βερολίνο 2009.