Δ2. Τα στάδια σύνθεσης του λόγου

(ἔργα τοῦ ῥήτορος, opera oratoris, partes artis)

Σύμφωνα με τους κανόνες της τέχνης, ο ρήτορας που επιδιώκει να πείσει το ακροατήριό του θα πρέπει καταρχάς να αναλογιστεί το γένος του λόγου του (αν πρόκειται για λόγο δικανικό, συμβουλευτικό ή επιδεικτικό), να συνειδητοποιήσει σε τι συνίσταται το θέμα του -και σε ποια στάσιν εμπίπτει ο λόγος-^[211] και επιπλέον, κυρίως στην περίπτωση μιας δικανικής υπόθεσης, να εκτιμήσει αν πράγματι μπορεί με τον λόγο του να εκπροσωπήσει ικανοποιητικά την πλευρά που ο ίδιος υποστηρίζει.^[212] Μετά την κατανόηση του θέματος (intellectio) θα προχωρήσει στη βαθύτερη επεξεργασία του, που προβλέπει πέντε στάδια. Πρόκειται για τα ακόλουθα ἔργα τοῦ ῥήτορος (opera oratoris, συχνά, αν και όχι αποκλειστικά, χρησιμοποιείται για τη συνοπτική αναφορά σε αυτά ο όρος μέρη τῆς τέχνης ή μέρη τῆς ῥητορικῆς): εὕρεσις (inventio, εύρεση του υλικού), τάξις (dispositio, διάταξη των μερών του λόγου), λέξις (elocutio, ύφος), μνήμη (memoria, απομνημόνευση), ὑπόκρισις (actio/pronuntiatio, εκφώνηση) (Κοϊντιλιανός, Institutio oratoria 3.3.1). Ωστόσο, στον Κατὰ τῶν Σοφιστῶν 16 (περ. 390 π.Χ.) λόγο του Ισοκράτη, το παλαιότερο σωζόμενο κείμενο της κλασικής αρχαιότητας που φαίνεται να γνωρίζει την ύπαρξη σταδίων σύνθεσης του λόγου, περιγράφονται ως περιοχές στις οποίες ο ρήτορας θα πρέπει να αποδείξει την ευχέρειά του οι ακόλουθες τρεις: η εύρεση των ιδεών που συνθέτουν το περιεχόμενο του λόγου, η διάταξή τους και η διατύπωσή τους.^[213] Στη Ρητορική του πάλι ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για τρία θέματα που πρέπει να πραγματευθεί κανείς σε σχέση με τον λόγο: καταρχάς τις πηγές και τη σύνθεση των πίστεων (των αποδείξεων), στη συνέχεια την λέξιν (το ύφος) και, ως τρίτο, τη διάταξη των μερών του λόγου (3.1.1403b6-8). Ωστόσο, στη συνέχεια αναφέρει ως τρίτο θέμα που, παρά τη σημασία του, δεν έχει μελετηθεί συστηματικά, τα σχετικά με την εκφώνηση του λόγου (τὰ περὶ τὴν ὑπόκρισιν, 3.1.1403b20-22). Η αναφορά του όμως σε αυτό το ζήτημα είναι σύντομη, γιατί εν τέλει θεωρεί ότι η εκφώνηση του λόγου, που σχετίζεται με τον τόνο της φωνής αλλά και τον ρυθμό της ομιλίας, δεν εμπίπτει στους κανόνες της τέχνης, αλλά εξαρτάται από τη φυσική προδιάθεση - σε αντίθεση με τη γλωσσική διατύπωση, που θα πρέπει, για να είναι σωστή και αποτελεσματική, να βασίζεται στην τέχνη (3.1.1404a15-16).

Βιβλιογραφία:

George A. Kennedy, Ιστορία της κλασικής ρητορικής αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής. Μτφρ. Ν. Νικολούδης, επίβλ. Ι. Αναστασίου. 5η έκδ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2004 (20001ˑ τίτλ. πρωτ.: A New History of Classical Rhetoric, Princeton University Press, Νέα Υερσέη 1994).

Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft. 3. Auflage 1990. Mit einem Vorwort von Arnold Arens, Στουτγκάρδη1990.