Δ2.3. Το ύφος του λόγου

(λέξις / ἑρμηνεία, elocutio)

Το συγκεκριμένο έργο του ρήτορα (μέρος της τέχνης) αφορά τη ρητορική «ένδυση» (τη διατύπωση) των ιδεών στις οποίες οδήγησε το στάδιο της εύρεσης (inventio). Αντικείμενο λοιπόν του ύφους είναι η εύρεση των λέξεων (verba) - πρόκειται προφανώς για μια περιοχή όπου η γραμματική συναντά τη ρητορική. Βεβαίως, στο πλαίσιο της ρητορικής δεν νοείται επί της ουσίας -παρά μόνο για λόγους μεθοδικότερης παρουσίασης του συστήματος-απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ μορφής (λέξεως, verba)και περιεχομένου (πράγματος, res) του λόγου, αφού το περιεχόμενο και η μορφή πρέπει να συμφωνούν αρμονικά μεταξύ τους.

Εξάλλου το συγκεκριμένο έργο βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση όχι μόνο με την εύρεση του υλικού αλλά και με τη διάταξή του: η εύρεση και η κατανομή των λέξεων στα διάφορα τμήματα του λόγου δεν μπορεί να αγνοεί τους ιδιαίτερους κάθε φορά στόχους αυτών των τμημάτων: να διδάξουν, να τέρψουν, να συγκινήσουν.^[237]

Η λέξις οφείλει καταρχάς, κιόλας κατά τον Αριστοτέλη -της αφιερώνει το δωδέκατο κεφάλαιο του τρίτου βιβλίου της Ρητορικής του-, να είναι σαφής και πρέπουσα (Ῥητορική 3.12.1414a23-25). H έννοια του πρέποντος διευκρινίζεται στη συνέχεια ως εξής (3.12.1414a26): δῆλον ὅτι τὸ μέσον ἁρμόττει («είναι φανερό ότι το αρμόζον είναι το μέσον», μτφρ. Δ. Λυπουρλή). Ο ομιλητής θα πρέπει επομένως να τηρήσει (και) ως προς το ύφος τη βασική αριστοτελική αρχή της μεσότητας, να αποφύγει δηλαδή τις ακρότητες, τόσο την υπερβολή όσο και την έλλειψη.

Γενικά αναγνωρίζονται τέσσερις αρετές της λέξεως (virtutes elocutionis) - αποτελούσαν πιθανότατα το κέντρο της διδασκαλίας του Θεόφραστου για το ύφος: ο ελληνισμός (λατινισμόςγια τα λατινικά, latinitas, puritas - η ορθοέπεια, η καθαρότητα), η σαφήνεια (perspicuitas), το πρέπον (aptum) και ο κόσμος (καλλωπισμός, ornatus). Ελαττώματα (vitia) και λάθη που πλήττουν αυτές τις αρετές θα πρέπει φυσικά να αποφεύγονται, εκτός κι αν η εμφάνισή τους υπηρετεί συγκεκριμένο ρητορικό στόχο.

Βιβλιογραφία:

Gert Ueding & Bernd Steinbrink, Grundriß der Rhetorik. Geschichte - Technik - Methode, 3., überarbeitete und erweiterte Auflage, Verlag J. B. Metzler, Στουτγκάρδη, Βαϊμάρη 1994.