Β1.2.2.i. Πρωταγόρας - Δισσοί λόγοι
Ο πρώτος σοφιστής που κατά την παράδοση πρόσφερε διδασκαλία επί πληρωμή ήταν ο Πρωταγόρας (Πλάτων, Ἱππίας Μείζων 282d4-5). Γεννήθηκε στα Άβδηρα, την πατρίδα του Δημόκριτου, πιθανότατα όχι μετά το 490, και πέθανε γύρω στα 420 (ίσως σε ναυάγιο κατά τη φυγή του προς τη Σικελία ύστερα από την καταδίκη του στην Αθήνα για ασέβεια προς τους θεούς, Διογένης Λαέρτιος, 9.55). Για τα μαθήματά του λέγεται πως ζητούσε το ποσό των 2.000 δραχμών - δύο χιλιάδες φορές το ημερομίσθιο ενός εργάτη![37] Αν και συνήθιζε να μετακινείται από πόλη σε πόλη, έμεινε για μεγάλα χρονικά διαστήματα στην Αθήνα, όπου απέκτησε ιδιαίτερα μεγάλη φήμη και απήλαυσε τη δημόσια αναγνώριση. Μάλιστα με εντολή του Περικλή συνέταξε στα 444/443 τη νομοθεσία της πανελλήνιας αποικίας των Θουρίων στη Σικελία (Διογένης Λαέρτιος, 9.50).
Στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο ο Πρωταγόρας αναγνωρίζει ως κύριο έργο των σοφιστών την εκπαίδευση των πολιτών (Πρωταγόρας 317b4-5). Σύμφωνα με την ίδια πηγή, στόχος της διδασκαλίας του ήταν να κατακτήσουν οι μαθητές του την πολιτική αρετή, ώστε να σκέφτονται σωστά και να δρουν άριστα ως ιδιώτες και ως πολίτες (318a6-9, 318e5-319a2:
τὸ δὲ μάθημά ἐστιν εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ πράττειν καὶ λέγειν., «Η διδασκαλία μου σε κάνει μυαλωμένο για τις υποθέσεις του σπιτιού σου (πώς να κυβερνάς με τον καλύτερο τρόπο το νοικοκυριό σου), και για τις υποθέσεις της πολιτείας (πώς να γίνεις ασυναγώνιστος πολιτικός και στα έργα και στους λόγους»., μτφρ. Η. Σπυρόπουλου).
Σε κάθε περίπτωση η φράση που του αποδίδεται πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν («ο άνθρωπος αποτελεί το μέτρο που κρίνει το καθετί, γι' αυτά που υπάρχουν ότι υπάρχουν, ενώ γι' αυτά που δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν» (DK 80 B 1 = Σέξτος Εμπειρικός, Πρὸς Μαθηματικούς 7.60 (Πρὸς Λογικούς 1.60), Πλάτων, Θεαίτητος 151e9-152a4· η φράση αποδίδεται στα λατινικά με την επιγραμματική διατύπωση homo mensura),[38] τον κάνει να προβάλλει ως εκπρόσωπος ενός «σχετικιστικού ανθρωπισμού».[39]
Ο ίδιος πάντως ανέδειξε σε ακρογωνιαίο λίθο του ἐπαγγέλματός του (της τέχνης του) την αρχή τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν (την παρουσίαση μιας ανίσχυρης θέσης -του κατώτερου επιχειρήματος- ως ισχυρής και πειστικής), που στηρίζεται στο ευλογοφανές (τò φαινόμενον εἰκός) (Αριστοτέλης, Ῥητορική 2.1402a23-28) και είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη δικανική ρητορεία.[40] Λέγεται άλλωστε πως ήταν ο πρώτος που δίδαξε ότι μπορεί κανείς να πραγματευτεί κάθε θέμα τόσο από τη θετική όσο και από την αρνητική του πλευρά, να το επαινέσει και να το ψέξει.[41]Μάλιστα συνέθεσε Ἀντιλογίας/'Αντιλογικά και ανέπτυξε την «εριστική» μέθοδο συζήτησης, την αντιπαράθεση στο πλαίσιο του διαλόγου, για την οποία στηρίχθηκε στη διαλεκτική μέθοδο του Ζήνωνα του Ελεάτη.[42]
Στον Πρωταγόρα αποδίδονταν εξάλλου, στην εποχή του Κικέρωνα ακόμη (1ος αι. π.Χ.), οι ρητορικές πραγματεύσεις σπουδαίων θεμάτων, οι οποίες χαρακτηρίζονταν ως κοινοὶ τόποι (loci communes) (Κικέρων, Brutus 12.46).
To πνεύμα των Ἀντιλογιῶνφαίνεται πως ακολουθούν οι Δισσοί λόγοι, μια ανώνυμη πραγματεία που συντάχθηκε περί τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. πιθανόν από κάποιον μαθητή του Πρωταγόρα. Το συγκεκριμένο έργο προσφέρει εξαιρετικά σύντομα παραδείγματα θεώρησης ενός θέματος από δύο αντίθετες μεταξύ τους πλευρές (ότι, π.χ., το ίδιο πράγμα είναι καλό αλλά και κακό -ανάλογα με το πρόσωπο που αφορά ή την κατάσταση αυτού του προσώπου-, τιμητικό αλλά και ατιμωτικό, δίκαιο αλλά και άδικο, ψευδές αλλά και αληθές). Οι ασθένειες, για παράδειγμα, είναι κακό για εκείνους που αρρωσταίνουν, αλλά καλό για τους γιατρούς· η νίκη είναι καλή για τους νικητές, αλλά κακή για τους ηττημένους. Εν τέλει παρουσιάζεται μέσα από παραδείγματα και η παραδοξότητα αυτής της ταύτισης (εν είδει αντιλογίας, θα έλεγε κανείς, προς την αποδοχή της): αν, για παράδειγμα, το κακό είναι το ίδιο με το καλό, τότε σε αυτόν που σου έχει κάνει μεγάλο καλό, οφείλεις μεγάλο κακό.
Τέτοιου είδους αντιπαραθέσεις μάς είναι άλλωστε γνωστές από τους αγώνες λόγων στις τραγωδίες του Ευριπίδη ή την ἀντιλογίαν μεταξύ Δικαίου και Ἀδίκου Λόγου στις Νεφέλες του Αριστοφάνη (961-1104). Ζεύγη αντίθετων λόγων είναι εξάλλου διάσπαρτα στις Ιστορίες του Θουκυδίδη.
Ο Πρωταγόρας ασχολήθηκε επιπλέον συστηματικά, όπως προκύπτει από τις αρχαίες μαρτυρίες, με θέματα γλώσσας και γραμματικής. Διέκρινε τύπους/είδη προτάσεων (εὐχωλή, ἐρώτησις, ἀπόκρισις, ἐντολή, Διογένης Λαέρτιος 9.53-54), που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες πράξεις λόγου (ό,τι χαρακτηρίζουν οι σύγχρονοι γλωσσολόγοι ως "Sprechakten") και διαίρεσε τα ονόματα σε τρία γένη (Αριστοτέλης, Ῥητορική 3.5.1407b6-8).[43] Επιπλέον, μίλησε κατά μια μαρτυρία για χρονικές ενότητες (μέρη χρόνου: Διογένης Λαέρτιος, 9.52). Έτσι άνοιξε τον δρόμο για τη γλωσσική ανάλυση. Μάλιστα ο Πλάτωνας τον παρουσιάζει να αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην ερμηνεία του λόγου των ποιητών και στην κριτική της ορθότητάς του (Πρωταγόρας339a1-6). Είναι εξάλλου πιθανό ότι η ὀρθοέπεια(η ορθή χρήση των λέξεων, η ορθότητα του ύφους), στην οποία αναφέρεται στον Φαίδρο του (267c6-7), ήταν τίτλος ενός έργου του Πρωταγόρα. Από αυτήν την άποψη, θα ήταν δίκαιο να αναγνωρίσουμε στον συγκεκριμένο σοφιστή τον πρόδρομο της φιλολογίας, που, βέβαια, ως αυτόνομη επιστήμη θα γεννηθεί και θα ανθίσει πολύ αργότερα, στην Αλεξάνδρεια των ελληνιστικών χρόνων.[44]
Βιβλιογραφία:
DK: Hermann Diels, Walther Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Zweiter Band, Weidmann, Βερολίνο 197216 (19031).
Henri Irénée Marrou, Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την Αρχαιότητα. Πέμπτη έκδοσις αναθεωρηθείσα και επαυξηθείσα. Μτφρ. Θ. Φωτεινοπούλου, Αθήναι 1961 (τίτλ. πρωτ.: Histoire de l'éducation dans l'antiquité, Παρίσι 1948).
Klaus Meister, "Aller Dinge Maß ist der Mensch". Die Lehren der Sophisten, Wilhelm Fink Verlag, Μόναχο 2010.
Adriaan Rademaker, "The Most Correct Account: Protagoras on Language", στο J. M. van Ophuijsen, M. van Raalte, P. Stork, Protagoras of Abdera: The Man, His Measure, Brill, Λάιντεν 2013, 87-111 (Philosophia Antiqua, 134).
Ludwig Radermacher, Artium Scriptores (Reste der voraristotelischen Rhetorik), Βιέννη 1951 (Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte, 227. Bd., 3. Abhandlung).
37 Marrou 1961, 89.
38 Η φράση αυτή εμφανιζόταν στην αρχή του έργου Καταβάλλοντες (λόγοι) (διερευνήσεις και αντίκρουση παλαιότερων λανθασμένων κρίσεων και θέσεων). Βεβαίως, ήδη ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (περ. 570-467 π.Χ.) είχε υποστηρίξει ότι δεν υπάρχει αντικειμενική γνώση, ότι η γνώση είναι μόνο υποκειμενική και στηρίζεται στην υπόθεση (DK 21 B 34).
fn(#39).Βλ. Μarrou 1961, 91.
40 Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει στις Νεφέλες του (1038-1040) τον Ἄδικον Λόγον να αποδίδει την πατρότητα του υποτιμητικού χαρακτηρισμού του ίδιου ως ἥττονος λόγου στους φιλοσόφους (φροντισταί), γιατί, όπως ισχυρίζεται ο ίδιος, «ήταν ο πρώτος που τόλμησε να μιλήσει ενάντια στους νόμους και τη δικαιοσύνη».
41 Βλ. Radermacher1951, B.III.17-18.
42 Βλ. Marrou 1961, 91-92. Ο Διογένης Λαέρτιος 9.55 αναφέρει ότι ο Πρωταγόρας συνέθεσε δύο βιβλία Ἀντιλογιῶν.
43 Για τη συμβολή του στη διάκριση των μερῶν χρόνου σύμφωνα με τη μαρτυρία του Διογένη Λαέρτιου (9.52) -η πραγμάτευση του Πρωταγόρα δεν θα πρέπει να συνδεθεί οπωσδήποτε με τη διάκριση των χρόνων του ρήματος-, βλ. Rademaker 2013, 94.
44 Πρβλ. και Meister 2010, 150.
