Β2.2. Αυγούστεια περίοδος

Κατά τους τελευταίους χρόνους της δημοκρατίας (δεύτερο τέταρτο του 1ου αι. π.Χ.) και τους πρώτους της ηγεμονίας του Αυγούστου (principatus) (28/27 π.Χ.-14 μ.Χ.)^[142] παρατηρείται στη Ρώμη εξάπλωση της γραφής και της ανάγνωσης, όπως και της αγοράς του βιβλίου. Αυξάνεται μάλιστα ο αριθμός των ιδιωτικών βιβλιοθηκών, ενώ ιδρύονται και δημόσιες βιβλιοθήκες - η πρώτη το 39 π.Χ. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η συνάντηση των δύο πολιτισμών, του ελληνικού και του ρωμαϊκού, περνά σε μια από τις πιο γόνιμες φάσεις της. Ειδικότερα η ρητορική έχει την καταξιωμένη πια θέση της ως βασικό τμήμα της ανώτατης εκπαίδευσης εκείνων που μπορούν να χρηματοδοτήσουν τις σπουδές τους.

Η ρητορεία είναι η περιοχή της γραμματείας όπου οι πολιτικές μεταβολές καταγράφονται με ακρίβεια σεισμογράφου: συγκεκριμένα είδη λόγου χάνουν τώρα τη σημασία τους, ενώ άλλα αποκτούν μεγαλύτερη. Καθώς μάλιστα με το τέλος της ρωμαϊκής δημοκρατίας οι ευκαιρίες για εκφώνηση ελεύθερου δημόσιου λόγου περιορίζονται σημαντικά, οι ρητοροδιδάσκαλοι στρέφουν το ενδιαφέρον τους προπαντός σε ζητήματα ύφους και αισθητικής, με αποτέλεσμα η επαφή της τέχνης τους με την καθαρή λογοτεχνία να γίνεται ολοένα και πιο στενή και οι αμοιβαίες επιδράσεις αναπόφευκτες.

Άλλωστε οι ρητορικές σχολές δεν προετοιμάζουν μόνο πολιτικούς ή δικανικούς ρήτορες αλλά και καθαρούς διανοητές, ανθρώπους του πνεύματος που θα αφοσιωθούν προπαντός στη λογοτεχνική γραφή. Αρχίζει μάλιστα αυτή την εποχή να διαδίδεται η συνήθεια της εκφώνησης λόγων (declamationes) σε αίθουσες διαλέξεων. Τώρα έχουν την ευκαιρία ακόμη και πρόσωπα που δεν ανήκουν στην τάξη των Συγκλητικών να αναδείξουν το πνεύμα και το ρητορικό τους ταλέντο παρουσιάζοντας μάλιστα θέματα εντελώς φανταστικά.

Κατά την ίδια περίοδο ο αττικισμός θα περάσει στη δεύτερη φάση του (με εκπροσώπους το Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα και τον Καικίλιο από την Καλή Ακτή): με κλασικιστική διάθεση αναδεικνύονται τώρα σε γλωσσικά πρότυπα οι αττικοί συγγραφείς του 5ου και του μεγαλύτερου μέρους του 4ου αι. π.Χ.

Εξάλλου προς τα τέλη του 1ου αι. π.Χ. εκδηλώνεται στη Ρώμη η διαμάχη μεταξύ δύο σημαντικών ρητοροδιδασκάλων: του Απολλόδωρου από την Πέργαμο, δασκάλου του Οκταβιανού, και του Θεόδωρου από τα Γάδαρα, δασκάλου του Τιβέριου. Ο πρώτος φαίνεται πως υποστήριζε την επιβολή ενός αυστηρού κανονιστικού ρητορικού συστήματος, προκειμένου να επιτύχει κανείς ως ρήτορας, συντάκτης δηλαδή λόγων, ικανοποιητικά αποτελέσματα, ενώ ο δεύτερος αναγνώριζε τη δύναμη της φυσικής και ελεύθερης έμπνευσης.