Ε1.6. Παράδειγμα

(exemplum)

Η χρήση του παραδείγματος, η μνεία μιας ανάλογης πραγματικής ή πλαστής αλλά αληθοφανούς περίπτωσης, στηρίζεται στη μέθοδο της ἐπαγωγῆς (inductio) (Αριστοτέλης, Ῥητορική 1.2.1356b2-3), που, όπως και ο συλλογισμός, οδηγεί σε ένα εύλογο και πιθανό συμπέρασμα (εἰκός, credibile) με αποδεικτική δύναμη (ἀπόδειξις). Η ἐπαγωγή, η μέθοδος της εξαγωγής ενός λογικού συμπεράσματος βάσει του παραδείγματος, η πορεία από το ειδικό προς το γενικό, ονομάζεται και ἐπιχείρημα. Άλλωστε και το ίδιο το παράδειγμα μπορεί να χαρακτηριστεί ως ἀπόδειξις ή ἐπιχείρημα.

Το παράδειγμα λειτουργεί εξάλλου ως όρος σύγκρισης για την υπόθεση που απασχολεί τον ομιλητή, ώστε να καταστήσει προφανές ή πιθανό -χάρη στον δικό του αναμφισβήτητο και προφανή χαρακτήρα- ό,τι ο ομιλητής επιθυμεί να προβάλει με πειθώ και σαφήνεια. Η χρήση του παραδείγματος μπορεί λοιπόν να έχει, πέρα από αποδεικτική, και διδακτική λειτουργία.

Στον βαθμό που το παράδειγμα δεν αποτελεί απαραιτήτως επινόηση του ομιλητή, ταιριάζει με τις ἀτέχνους πίστεις. Ωστόσο, ενώ οι ἄτεχνοι πίστεις έχουν προφανή και άμεση σχέση με την ίδια την υπόθεση, η σχέση του παραδείγματος με την υπόθεση θα πρέπει αφενός να διαγνωσθεί αφετέρου να αναδειχθεί από τον ίδιο τον ομιλητή.

Κιόλας ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο κατηγορίες παραδειγμάτων:

-το ιστορικό παράδειγμα (προέρχεται από το ιστορικό παρελθόν ή το ιστορικό παρόν, μεταφέρει, επομένως, στοιχεία μιας ιστορικής πραγματικότητας). Η αξιοπιστία του είναι μεγάλη, γιατί στηρίζεται σε ιστορικά δεδομένα που το ακροατήριο μπορεί να γνωρίζει από προσωπική πείρα - σε αυτή την περίπτωση το παράδειγμα έχει ιδιαίτερο συναισθηματικό βάρος και σημασία. Έτσι στον Γ΄ Ὀλυνθιακόν του λόγο (24) ο Δημοσθένης, που ζητά να προβάλει με μεγαλύτερη έμφαση την παρακμή της σύγχρονης αθηναϊκής δημοκρατίας εξαιτίας των λαϊκιστών δημαγωγών, που χαϊδεύουν το πλήθος, αναφέρεται στον «χρυσό αιώνα» της Αθήνας, όταν οι ρήτορες δεν κολάκευαν, όπως υποστηρίζει, τον λαό.^[218]

-το πλαστό παράδειγμα: η παραβολή ή ο μύθος. Αυτός ο τύπος παραδείγματος μεταφέρει συνήθως μια γενικά αποδεκτή αλήθεια. Η αξιοπιστία του παραδείγματος που προέρχεται από τη λογοτεχνία εξαρτάται από το κύρος του δημιουργού του λογοτεχνικού έργου απ' όπου αντλείται το παράδειγμα.