ΚΑΛΛΙΣΤΩ

(ζώο, αρκούδα - αστερισμός)

Η περίπτωση της Καλλιστώς, που το όνομά της προδίδει την ξεχωριστή ομορφιά της, είναι από τις λίγες περιπτώσεις διπλής μεταμόρφωσης, πρώτα σε αρκούδα, από την Άρτεμη ή την Ήρα, στη συνέχεια σε αστερισμό, από τον Δία.

Η ζωή της Καλλιστώς συνδέεται με τη γη της Αρκαδίας και με την εξέλιξη του πολιτισμού. Είναι κόρη ενός εκπολιτιστή ήρωα στην Αρκαδία, αγαπημένη ερωμένη του πρώτου των θεών, του Δία, μητέρα ενός γιου που δίδαξε στους ανθρώπους την καλλιέργεια, την παρασκευή άρτου και την τέχνη της ύφανσης.

Πατέρας της ήταν ο Λυκάων, γιος του Πελασγού, που βασίλεψε στους Αρκάδες με έδρα τη Λυκόσουρα, γενάρχης και άλλων αρκαδικών πόλεων και αποικιών. Από πολλές γυναίκες γέννησε πενήντα γιους. Απέκτησε και μία θυγατέρα, την Καλλιστώ, που έγινε ακόλουθος της θεάς Άρτεμης, τηρώντας τον όρκο της παρθενίας. Αυτή τη νύμφη ερωτεύτηκε ο Δίας και για να μπορέσει να ενωθεί μαζί της πήρε τη μορφή της Άρτεμης ή, σύμφωνα με άλλες εκδοχές, του Απόλλωνα. Η νύμφη έμεινε έγκυος, και αυτό αποκαλύφθηκε, όταν η Άρτεμη με τις συντρόφισσές της αποφάσισαν να λουστούν σε μια πηγή στο όρος Μαίναλο. Η θεά την τιμώρησε για την απώλεια της παρθενίας της μεταμορφώνοντάς την σε αρκούδα ή σκοτώνοντάς την με βέλος. Άλλοι παραδίδουν ότι η μεταμόρφωση έγινε από την Ήρα για να εκδικηθεί το κορίτσι για την ένωσή της με τον Δία. Όπως και να είναι, ο Δίας διαφύλαξε και αυτή τη φορά το παιδί του που κινδύνευε να χαθεί μαζί με τη μητέρα του· είτε το άρπαξε ο ίδιος είτε έστειλε τον Ερμή να αρπάξει το παιδί από την κοιλιά της. Το παιδί ονομάστηκε Αρκάδας και το ανέθρεψε η μητέρα του Ερμή, η Μαία. (Εικ. 521, 522, 523, 524, 525, 526, 527, 528, 529, 530, 531, 532, 533, 534, 535, 536, 537, 538, 539, 540)

Απολλόδωρος και Παυσανίας παραδίδουν ως εξής την ιστορία της:

τὸν Πελασγόν, ὃν Ἀκουσίλαος μὲν Διὸς λέγει καὶ Νιόβης, καθάπερ ὑπέθεμεν, Ἡσίοδος δὲ αὐτόχθονα. τούτου καὶ τῆς Ὠκεανοῦ θυγατρὸς Μελιβοίας, ἢ καθάπερ ἄλλοι λέγουσι νύμφης Κυλλήνης, παῖς Λυκάων ἐγένετο, ὃς βασιλεύων Ἀρκάδων ἐκ πολλῶν γυναικῶν πεντήκοντα παῖδας ἐγέννησε· (Απολλοδωρος 3.96)

Εκτός από όλη αυτή τη γενιά των αρσενικών παιδιών ο Λυκάων είχε και μια κόρη, την Καλλιστώ, που την ερωτεύτηκε ο Δίας και κοιμήθηκε μαζί της. Η Ήρα όμως το ανακάλυψε, μεταμόρφωσε την Καλλιστώ σε αρκούδα, κι η Άρτεμη για το χατίρι της Ήρας τη σκότωσε με το τόξο. Ο Δίας έστειλε τον Ερμή με διαταγή να σώσει το παιδί που η Καλλιστώ είχε στην κοιλιά της. Την ίδια την Καλλιστώ τη μεταμόρφωσε σε αστερισμό, τη γνωστή Μεγάλη Άρκτο. Μετά τον θάνατο του Νυκτίμου την εξουσία την πήρε ο Αρκάς, ο γιος της Καλλιστώς. Αυτός έφερε την καλλιέργεια του ήμερου καρπού και δίδαξε τους ανθρώπους να κάνουν ψωμί και να υφαίνουν ρούχα. Από τον βασιλιά αυτόν η χώρα πήρε το όνομα Αρκαδία αντί Πελασγία και οι κάτοικοί της Αρκάδες αντί Πελασγοί. (Παυσανίας 8.2.1-2)

Ο Εύμηλος και μερικοί άλλοι λένε ότι ο Λυκάων είχε και μια κόρη, την Καλλιστώ· ο Ησίοδος λέει γι' αυτήν ότι ήταν μία από τις νύμφες, ο Άσιος τη θεωρεί κόρη του Νυκτέα, ενώ ο Φερεκύδης του Κητέα. Αυτή συνόδευε την Άρτεμη στο κυνήγι, φορούσε την ίδια στολή με εκείνη και της ορκίστηκε ότι θα μείνει παρθένα. Ο Δίας όμως, που την ερωτεύτηκε, πλάγιασε μαζί της χωρίς εκείνη να το θέλει, παίρνοντας τη μορφή της Άρτεμης, όπως λένε μερικοί, του Απόλλωνα λένε άλλοι. Θέλοντας να το κρατήσει κρυφό από την Ήρα, μεταμόρφωσε την κοπέλα σε αρκούδα. Αλλά η Ήρα έπεισε την Άρτεμη να τη χτυπήσει με το τόξο σαν να είναι άγριο θηρίο. Είναι και μερικοί που λένε ότι η Άρτεμη της έριξε με το τόξο, γιατί δεν διαφύλαξε την παρθενία της. Όταν χάθηκε η Καλλιστώ, ο Δίας άρπαξε το βρέφος της και το μετέφερε στην Αρκαδία να το αναθρέψει η Μαία και το ονόμασε Αρκάδα· και την Καλλιστώ τη μεταμόρφωσε σε αστερισμό και την ονόμασε άρκτο. (Απολλόδωρος 3.100-101)

Ο Οβίδιος συμπληρώνει την ιστορία περιγράφοντας τη ζωή της Καλλιστώς με τη νέα της μορφή της αρκούδας, που όμως διατηρεί την ανθρώπινη συνείδηση, πλάσμα της φύσης και ταυτόχρονα αποκομμένη από αυτήν. Σε αυτή τη διπλή κατάσταση συντελείται η συνάντησή της με τον θηρευτή γιο της Αρκάδα, που δεκαπεντάχρονος ασκείται στο κυνήγι. Η μεταμόρφωση των δυο τους από τον Δία σε αστερισμούς σώζει τον έναν από τον άλλον, η μητροκτονία δεν συντελείται και οι δυο τους θα βρεθούν στον ουρανό πλάι ο ένας στον άλλον, Άρκτος η Καλλιστώ και Αρκτούρος, φύλακας της Άρκτου, ο Αρκάδας. Αυτό προκάλεσε την οργή και το παράπονο της Ήρας, αλλά και την υποψία για την τύχη της ως σύζυγος του Δία, και γι' αυτό ζήτησε από το ζευγάρι Ωκεανός και Τηθύς να κρατηθούν μακριά το ένα από το άλλο. (Εικ. 546, 547, 548, 549, 550, 551, 552, 553, 554, 555, 556, 557, 558, 559, 560, 561, 562, 563, 564, 565, 566, 567)

Ο Ερατοσθένης στους Καταστερισμούς του αναφέρεται στον μύθο και περιγράφει τον αστερισμό. Στον Χριστιανικό Ουράνιο Θόλο (ή Χριστιανικό Αστερόεντα Ουρανό) του γερμανού Julius Schiller^[24] η Μεγάλη Άρκτος είναι το πλοίο του Σίμωνα, όπου επιβιβάστηκε ο Χριστός· από εκεί δίδαξε στο πλοίο και στη συνέχεια ζήτησε από τους ψαράδες μαθητές του να ρίξουν τα δίχτυα και να αλιεύσουν ψάρια (Λουκάς ε' 2-11).

Όσο για τον ορθολογιστή Παλαίφατο (3ος αι. π.Χ.) θεωρεί ότι η Καλλιστώ ήταν κυνηγός. Μια μέρα μπήκε σε δάσος όπου κυκλοφορούσε μια αρκούδα που κατά πάσα πιθανότητα έφαγε την κυνηγό του. Και επειδή οι συγκυνηγοί της την είδαν να μπαίνει στο δάσος όχι όμως και να βγαίνει, είπαν ότι ἡ κόρη ἄρκτος ἐγένετο (περί απίστων 14).