ΙΩ

• Καταγωγή
• Ιέρεια της Ήρας, ερωμένη του Δία
• Πρώτες περιπέτειες
• Οι περιπέτειες συνεχίζονται
• Τελευταίες περιπέτειες
• Θάνατος της Ιώς
• Άλλες εκδοχές του θεϊκού έρωτα
• Ευημεριστικές προσεγγίσεις
• Λατρευτικός χαρακτήρας του μύθου - Ιστορικές προσμείξεις
• Πηγές

(ζώο, αγελάδα - αστερισμός)

 

Καταγωγή

Η Ιώ ανήκει στον βασιλικό οίκο του Άργους ή της Κορίνθου που θεωρούνται τόποι της καταγωγής της. Στους μύθους που τη συνδέουν με το Άργος, κυρίως οι τραγικοί, είναι κόρη του θεού ποταμού Ίναχου, γιου του Ωκεανού, και της Μελίας ή του Ίασου και της Λευκάνης. Οι μύθοι που υποστηρίζουν την κορινθιακή καταγωγή της τη θέλουν κόρη του Πειρήνα, αδελφού του Βελλεροφόντη. Ενίοτε θεωρείται και κόρη του Προμηθέα.

 

Ιέρεια της Ήρας, ερωμένη του Δία

Ήταν ιέρεια της Ήρας στο Ηραίο του Άργους και έγινε ερωμένη του Δία, είτε γιατί η ομορφιά της κοπέλας τράβηξε τη ματιά του υπέρτατου θεού είτε χάρη, ή εξαιτίας, στα μάγια της Ίυγγας, κόρης της Ηχώς. Η ένωση του θεού με τη θνητή έγινε ύστερα από παρέμβαση των μαντείων των Δελφών και της Δωδώνης, όπου κατέφυγε ο πατέρας της Ιώς, για να του εξηγήσουν ένα όνειρο που είδε η κόρη του που την παρακινούσε να πάει στις όχθες της λίμνης της Λέρνας και να ενωθεί με τον Δία. Τα μαντεία χρησμοδότησαν ότι το κορίτσι έπρεπε να ακολουθήσει τις οδηγίες του ονείρου, διαφορετικά κινδύνευε ο βασιλικός οίκος από τον κεραυνό του Δία. Η ερωτική ένωση έπεσε αμέσως στην αντίληψη της Ήρας, η οποία, μη μπορώντας να κάνει οτιδήποτε στον παντοδύναμο σύζυγό της, κυνήγησε και αυτή τη φορά την ερωμένη του. (Εικ. 1150, 1151, 1152, 1153, 1154, 1155, 1156, 1157, 1158)

 

Πρώτες περιπέτειες

Για να την προφυλάξει από τη ζήλεια της Ήρας ο Δίας μεταμόρφωσε την Ιώ σε λευκή αγελάδα, τόσο ξεχωριστή που η Ήρα ζήτησε αυτή τη δαμάλα ως άξια να την προσφέρουν στη χάρη της.^[21] (Εικ. 1159, 1160, 1161, 1162, 1163) Αφιερωμένη πια η Ιώ στην Ήρα φυλασσόταν από τον Άργο με τα εκατό μάτια, από τον ίδιο βασιλικό οίκο με την Ιώ. Την ημέρα την άφηνε ελεύθερη να βόσκει, τις νύχτες την έδενε σε μια ελιά, που είχε φυτρώσει σε ένα ιερό δάσος στις Μυκήνες, και την επιτηρούσε συνεχώς χάρη στο γεγονός ότι όταν κοιμόταν, έκλειναν μόνο τα μισά του μάτια· τα άλλα, ορθάνοιχτα, επόπτευαν. Αναζητώντας την τροφή της η δαμάλα Ιώ περιπλανήθηκε πρώτα στις Μυκήνες, μετά στην Εύβοια, πάντα έχοντας τον Άργο για επόπτη της. Απ' όπου περνούσε φύτρωναν λουλούδια. Ο Δίας, που ενίοτε έπαιρνε τη μορφή ταύρου για να ενωθεί με την αγαπημένη του, τη λυπήθηκε και ζήτησε από τον Ερμή να σώσει την κοπέλα από τον φύλακά της. Ο Ερμής είτε σκότωσε τον Άργο με μια πέτρα που πέταξε από μακριά, είτε, παίζοντας τον αυλό του Πάνα ή με το μαγικό ραβδί του, αποκοίμισε τα πενήντα μάτια που παρακολουθούσαν ξάγρυπνα, ενώ τα άλλα πενήντα κοιμόντουσαν τον φυσικό τους ύπνο. Σε αυτή την κατάσταση, τον σκότωσε με το δρεπάνι του. (Εικ. 1164, 1165, 1166, 1167, 1168, 1169, 1170, 1171, 1172, 1173, 1174, 1175, 1176, 1177, 1178, 1179, 1180, 1181, 1182, 1183) Η Ήρα χάρισε στα μάτια του ευνοούμενού της την αθανασία τοποθετώντας τα στα φτερά του παγωνιού, πτηνό αφιερωμένο σε αυτή. (Εικ. 1184, 1185, 1186)

Παραλλαγή του μύθου αποδίδει στην ίδια την Ήρα τη μεταμόρφωση της Ιώς και ότι το σώμα της αγελάδας είχε τρία χρώματα -λευκό, βιολετί και μαύρο- ή ότι το δέρμα της άλλαζε διαδοχικά τα χρώματα.

 

Οι περιπέτειες συνεχίζονται

Ο θάνατος του Άργου δεν απάλλαξε την Ιώ από το μαρτύριο της περιπλάνησης. Η Ήρα της έστειλε βοϊδόμυγα (οίστρος) που κολλημένη στα πλευρά της τη βασάνιζε. Τρελή από μανία η Ιώ άρχισε να τρέχει πέρα δώθε σε μια απέλπιδα προσπάθεια να απαλλαχτεί από τη μύγα. Έτρεξε κατά μήκος των ακτών που ονομάστηκαν από αυτήν Ιόνιο Πέλαγος, διέσχισε τα στενά ανάμεσα σε Ευρώπη και Ασία, που και αυτά ονομάστηκαν από αυτήν, από το πέρασμα της αγελάδας (βοός πόρος), Βόσπορος. Πλανήθηκε στην Ιλλυρία, τη Σκυθία, έφτασε στην Κιμμερίδα γη (Κριμαία) και τον Καύκασο όπου ήταν δεμένος ο Προμηθέας, στην Ασία -από εκείνη λένε ότι ονομάστηκε η πόλη Ιώνη, η σημερινή Γάζα- μέχρι που κατέληξε στην Αίγυπτο, όπου, σε ασφαλές και φιλικό περιβάλλον για αυτήν, και παίρνοντας ξανά τη μορφή της, γέννησε τον γιο της από τον Δία, τον Έπαφο, από τον οποίο ξεκινούν οι μεγάλοι βασιλικοί οίκοι της Αιγύπτου και του Άργους -ο Έπαφος απέκτησε με τη Μέμφιδα τη Λιβύη, εκείνη τον Βήλο, ο Βήλος τον Δαναό και τον Αίγυπτο (Σχολ. Ευρ. Ορ. 932). Άλλοι παραδίδουν ως τόπο γέννησης του Έπαφου μια σπηλιά στην Εύβοια (Στράβ. 10.1.3)

 

Τελευταίες περιπέτειες

Νέα παρέμβαση της Ήρας οδήγησε την Ιώ σε νέες περιπλανήσεις, μέχρι να βρει τον γιο της που τον είχαν απαγάγει οι Κουρήτες ύστερα από εντολή της θεάς. Θυμωμένος μαζί τους ο Δίας τους σκότωσε, ενώ η Ιώ περιπλανιόταν στη Συρία, όπου της είχαν πει πως το παιδί της το είχε η σύζυγος του Βύβλου και ότι το θήλαζε. Όταν τον βρήκε, ξαναγύρισε στην Αίγυπτο, παντρεύτηκε τον βασιλιά της χώρας Τηλέγονο και βασίλευσε μαζι του. Εκεί ίδρυσε ναό της Δήμητρας που οι Αιγύπτιοι λάτρευαν με το όνομα Ίσιδα, το ίδιο που έδιναν και στην Ιώ. (Εικ. 1187)

 

Θάνατος της Ιώς

Η Ιώ πέθανε αλλά ο Δίας δεν μπορούσε να αφήσει μια του ερωμένη να χαθεί τελείως, με την οποία λεγόταν ότι απέκτησε και μια κόρη, την Κερόεσσα, μητέρα του Βύζαντα. Γι' αυτό και την καταστέρισε. Υπάρχει και η εκδοχή ότι πέθανε πολύ νέα (Σούδα). (Εικ. 1188, 1189, 1190, 1191, 1192)

 

Άλλες εκδοχές του θεϊκού έρωτα

1. Βασιλιάς του Άργους ήταν ο θεός ποταμός Ίναχος, η διευρυμένη επικράτεια του οποίου φαίνεται από το γεγονός ότι τα νερά του κατέβαιναν από την Πίνδο. Την όμορφη κόρη του Ιώ ερωτεύτηκε ο Δίας που μια μέρα έφτασε στο Άργος μαζί με τον Ερμή για να τη συναντήσει. Ερμής και Πλούτος τράβηξαν την προσοχή των υπολοίπων, του βασιλιά και των υπηκόων του, ο πρώτος με τα λόγια του, ο δεύτερος κάνοντας τον ποταμό να ξεχειλίσει και να ποτίσει πλούσια τον αργολικό κάμπο που απέδωσε εκατονταπλάσιο καρπό. Όμως τιμώμενη θεά του τόπου ήταν η Ήρα που, θυμωμένη με τα καμώματα του άνδρα της, έστειλε την Ίριδα να ειδοποιήσει τους απρόκλητους επισκέπτες να φύγουν από τον τόπο της. Ύστερα έφερε τόση ξηρασία που ως και ο ποταμός Ίναχος ξεράθηκε, τα πλούσια αποθέματα στις αποθήκες εξαντλήθηκαν· και ακόμη, μεταμόρφωσε την Ιώ σε αγελάδα που τη φυλούσε άγρυπνα ένας φύλακας που με τη φλογέρα του θύμιζε στους κατοίκους τους παλιούς καλούς καιρούς. Ο Δίας λυπήθηκε την Ιώ και έστειλε τον Ερμή να σκοτώσει τον φύλακα και να ελευθερώσει το κορίτσι.

2. Η Ιώ συχνά ονειρευόταν μια φωνή που της έλεγε ότι ο Δίας την είχε αγαπήσει και ότι δεν έπρεπε να φέρει αντιρρήσεις για την ένωσή τους στο λιβάδι της Λέρνας. Η κόρη πολλές φορές αγνόησε το όνειρο, όμως η επανάλειψή του ονείρου την έκανε να το διηγηθεί στον πατέρα της που έστειλε ανθρώπους του στα μαντεία των Δελφών και της Δωδώνης. Οι χρησμοί που δόθηκαν ήταν σκοτεινοί και ανεξήγητοι, και ο Ίναχος έστειλε ξανά απεσταλμένους. Μέχρι που αποκαλύφθηκε στον πατέρα ότι θα έπρεπε να διώξει την κόρη του από το παλάτι και τη χώρα, αλλιώς ο Δίας θα τον κατακεραύνωνε. Τότε ήταν που η Ιώ ένιωσε να μεταμορφώνεται και να γίνεται αγελάδα όχι μόνο στη μορφή και αλλά και στις αισθήσεις. Ένας αγροίκος βοσκός, ο Άργος, άρχισε να την παρακολουθεί, μέχρι που κάποιος τον σκότωσε. Όμως και τότε η Ιώ-αγελάδα δεν ησύχασε. Μια μύγα άρχισε να την κεντά, να την τσιμπά, μέχρι που την τρέλανε και την έκανε να τρέχει πέρα δώθε. Πέρασε από τους Χάλυβες που δούλευαν το σίδερο, τον Καύκασο, όπου ήταν δεμένος ο Προμηθέας, τη χώρα των Αμαζόνων, τις Γοργόνες, τους μονόφθαλμους Αριμασπούς, τη Δωδώνη, όπου άκουσε τις βαλανιδιές με το θρόισμά τους να της λένε ότι ήταν η τιμημένη σύζυγος του Δία.

3. Ο Δίας άρπαξε την παρθένα Ιώ και την έκανε μητέρα της Λιβύης (στις άλλες εκδοχές η Λιβύη είναι εγγονή της Ιώς, κόρη του γιου της Έπαφου). Ύστερα, η Ιώ έφυγε για το βουνό Σίλπιο, όπου πέθανε από τη θλίψη της. Προς τιμή της ο πατέρας και ο αδελφός της έχτισαν την πόλη Ιώπολη, όπου οι κάτοικοι τιμούν κάθε χρόνο την Ιώ χτυπώντας τις πόρτες των σπιτιών τους και φωνάζοντας «Ιώ, Ιώ».

 

Ευημεριστικές προσεγγίσεις

Ήδη στην Αρχαιότητα πολλοί προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον μύθο με όρους ιστορικής πραγματικότητας. Ότι, δηλαδή, η Ιώ ήταν κόρη του βασιλιά Ίναχου, που Φοίνικες πειρατές την είχαν απαγάγει και την οδήγησαν στην Αίγυπτο ή ότι, ερωτευμένη με τον καπετάνιο του καραβιού, έφυγε μαζί τους με τη θέλησή της. Άλλοι ισχυρίζονται ότι η Ιώ ήταν μια ακόλαστη νέα, επιρρεπής προς συνουσίαν ἀρρένων, και αυτή ήταν η αιτία που ο πατέρας της Ίναχος την έδιωξε από το σπίτι του. Τότε η Ιώ άρχισε να ταξιδεύει (Σχολ. Αισχ. Προμ. Δ. 636c). Λεγόταν ακόμη ότι την Ιώ την αγόρασε από τους πειρατές ο βασιλιάς της Αιγύπτου και έστειλε στον πατέρα της Ίναχο έναν ταύρο σαν αποζημίωση. Όμως ο Ίναχος ήταν πια νεκρός και οι πρέσβεις που συνόδευαν τον ταύρο και δεν ήξεραν τι να τον κάνουν άρχισαν να τον δείχνουν στους ντόπιους, παίρνοντας από αυτούς χρήματα, καθώς εκείνοι δεν είχαν ξαναδεί ποτέ ταύρο.

Ο φιλόοσοφος και γραμματικός Παλαίφατος (3ος αι. π.Χ.) θεωρεί απίθανη την ιστορία της μεταμόρφωσης της Ιώς σε αγελάδα, όπως και την επιβίωσή της μετά την πολυήμερη ασιτία της στο ταξίδι της από το Άργος στην Αίγυπτο. Θεωρεί λοιπόν ότι η Ιώ, κόρη του βασιλιά των Αργείων και ιέρεια της Ήρας, φοβήθηκε τον πατέρα της και τους πολίτες της χώρας της εξαιτίας μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης και έφυγε κρυφά. Οι Αργείοι την αναζήτησαν και έλεγαν τη φράση: «διαφεύγει σαν αγελάδα σε κατάσταση οίστρου». Από αυτήν προέκυψε και η παρανόηση της ιστορίας. Στο μεταξύ η Ιώ, για να μην τη βρουν και την οδηγήσουν δεμένη πίσω στην πατρίδα, ζήτησε από ξένους εμπόρους, τους ικέτευσε, να την πάρουν μαζί τους στην Αίγυπτο. Και εκεί γέννησε. (Παλαίφ., π. απίστων 42)

Σύμφωνα με όσα παραδίδει ο Ηρόδοτος, οι Πέρσες θεωρούσαν την αρπαγή της Ιώς ως την απαρχή μιας σειράς αρπαγών κοριτσιών από την Ασία και την Ευρώπη και της έχθρας που κατέληξε στους Περσικούς πολέμους. O Πλούταρχος θυμώνει με τον ιστορικό που μεταφέρει τις φήμες Περσών και Φοινίκων, ότι η Ιώ είχε πλαγιάσει με ένα ναύτη και, επειδή φοβήθηκε μήπως μαθευτεί η εγκυμοσύνη της, ακολούθησε τους Φοίνικες (περί της Ηροδότου κακοηθείας 856d-e). Προτιμά τον ελληνικό μύθο που θέλει την κόρη του βασιλιά, ύστερα από πολλές περιπλανήσεις να καταλήγει στην Αίγυπτο και από εκείνη και τον γιο της να ξεκινούν οι μεγάλοι βασιλικοί οίκοι της Αιγύπτου και του Άργους.

 

Λατρευτικός χαρακτήρας του μύθου - Ιστορικές προσμείξεις

Στην προσέγγιση του μύθου θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι ιέρειες της Ήρας φορούσαν προσωπεία αγελάδας (Ηρόδ. 2.41). Επομένως, δεν αποκλείεται και ο μύθος της Ιώς να παραπέμπει στο γνωστό μοτίβο της ένωσης μιας νέας με τον υπέρτατο θεό, η οποία σε κάθε τόπο παίρνει διαφορετικά ονόματα (Ήρα, Ευρώπη, Πασιφάη, Ιώ) και αποτελεί στην ουσία μια τοπική έκφανση της ένωσης της θηλυκής θεότητας με τον Δία -η Ιώ, δηλαδή, είναι η ίδια η Ήρα. Εξάλλου, αρκετοί μύθοι αφηγούνται την ιστορία της ένωσης ενός ταύρου με μια κόρη (Δίας/ταύρος - Ευρώπη, ταύρος - Πασιφάη), ενώ υπήρχαν και γιορτές για την ένωση του ταύρου με την αγελάδα (Βοιωτία)

Η εκδοχή του καταστερισμού της Ιώς από τον Δία οφείλεται σε πολύ παλιές παραδόσεις για τον Ήλιο και τη Σελήνη. Το όνομά της θεωρείται ότι προέρχεται από προδωρική διάλεκτο της Αργολίδας και σημαίνει τη Σελήνη, τα τρία χρώματα της αγελάδας υποδηλώνουν τις φάσεις του φεγγαριού (αλλά και τις ηλικιακές φάσεις της γυναίκας: κόρη νύμφη, γραία), ο πανόπτης φύλακας Άργος είναι ο έναστρος ουρανός που παρακολουθεί τις μετακινήσεις της στον ουράνιο θόλο, ο κλέφτης Ερμής αυτός που αρπάζει και εξαφανίζει τη φεγγαροθεά κόρη (χάση ή έκλειψη του φεγγαριού).

Ο πυρήνας του μύθου εμπλουτίστηκε στα αρχαϊκά χρόνια με γεωγραφικά, εθνογραφικά και ιστορικά στοιχεία -για παράδειγμα, οι Δωριείς του Άργους πέρασαν από τις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα στην Αίγυπτο και τη Λιβύη, ιστορική πορεία που αποτυπώθηκε στις περιπλανήσεις της Ιώς, από την οποία ονομάστηκαν και περιοχές (Βόσπορος, Ιόνιο, Ιώνη) που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συνδέονταν με τη μυκηναϊκή ή δωρική Αργολίδα.

 

Πηγές

Οι κυριότερες πηγές για τον μύθο της Ιώς είναι ο Απολλόδωρος, ο Παυσανίας (2.16.1 και 3.18.13), ο Λουκιανός, ο Διόδωρος, ο Ηρόδοτος, ο Αισχύλος (Ικέτιδες 1-175, 291-315· Προμηθέας Δεσμώτης, τρίτο επεισόδιο: 561-886), ο Οβίδιος που με τρόπο κωμικό περιγράφει την προσπάθεια του Δία να ξεγελάσει τη γυναίκα του, αλλά και το πώς η πανέξυπνη Ήρα παγίδευσε τον άνδρα της· αλλά και τρυφερά δείχνει την αδυναμία της κοπέλας/δαμάλας να ικετεύσει ή να χαϊδέψει τους παλιούς της συγγενείς, τον πατέρα και τις αδελφές της.